Mi pardonpetas...

(Mi ne celas ke oni konsentu kun mi. Tamen, foje mi bezonas esprimi tion, kion mi sentas)

Tiuj kiuj konas min scias ke jam de antaŭ multaj jaroj mi vivas preskaŭ enfermita hejme, kun malofta kontakto kun la ekstera mondo. La procezo ĝis alveni al tiu ĉi punkto estis malrapida, kaj mi kalkulas ke ĝi komencis pli malpli antaŭ dudek jaroj. Tamen, mia izoliĝo ne estas kompleta, ĉar mi devas diri ke mi pagas miajn impostojn, (kion mi faras plezure), ke mi regule laboras en mia laborejo, ke mi tenas stabilan rilaton kun mia familia rondo, kaj ke mi ankaŭ havas sporadan kontakton kun kelkaj malnovaj amikoj miaj. Sed jam de antaŭ jardekoj mi ne kunestas en laborejaj kunvenoj, nek partoprenas en celebraĵoj, nek en sociaj kaj politikaj eventoj; kaj jam de antaŭ longe mi preferas ne vojaĝi kaj ne iri al hoteloj cele ne kontribuaĉi en la detruo de la natura medio; kaj de antaŭ ĉirkaŭ tri jaroj mi uzas amaskomunikilojn ege malofte. Se mi povus, mi iĝus nevidebla tiel, ke neniu povis min vidi.  Kaj ne tial, ke la homoj kun kiuj mi kundividas la mondon havas nenion utilan al mi, sed pli bone tial, ke mi estas certa ke mi havas nenion utilan por doni al ili. Mi volas ĝeni neniun. Mi tion diras humile kaj sincere. Kial, do, ni disipu nian tempon...?

Direndas, ke kiam mi estis juna mi ege ŝatis ĝui amikecajn rilatojn, socian vivon; mi ŝatis futbalon kaj la ceterajn sportojn; mi ege deziris vojaĝi, ŝategis legi, ekkoni novajn aĵojn...Hodiaŭe, male, mi preferas resti sola kaj dediĉi min -preskaŭ kaŝeme- al desegnado kaj al iu alia sporada ŝatokupo.

Tiu Lev Tolstoi el siaj lastaj viv-jaroj (kiam sia tuta junula idearo jam disfalis kaj tiam li alvenis ĝis ideaj pozicioj kiujn plejparte hodiaŭ mi kunsentas) iam diris ke la mondo ŝajnis al li tiom absurda kaj kruela, ke tutcerte, aŭ li estis frenezulo aŭ male estis frenezuloj tiuj kiuj estis kreinta tian mondon. En tiu ĉi momento de mia vivo -estante mi jam iom maljuna- mi ne ŝatas atribui ideologian etikedojn, kaj ankaŭ ne ŝatas atribui tiajn etikedojn al mi mem. Tamen, mi pensas ke -same kiel tiu lastamomenta Tostoi- mi navigas tra la maroj de anarkiismo kaj pacifismo*, kvankam, male al Tolstoi, mi ne turnas min al kristanaj idearoj nek al ali-religiaj idearoj, sed preferas ŝipiri tiujn marojn surbaze de la esplorado, analizado kaj komprenado de la kondutoj kaj de individuoj kaj de kolektivoj. Kaj por atingi la komprenadon de tiuj kondutoj mi turnas min precipe -fakte, preskaŭ ekskluzive- al scioj eltiritaj el kelkaj scienco-fakoj kiujn mi konsideras esencaj tiucele: psikologio, biologio kaj ĥemio**. Ho, kiom multe mi bedaŭras ne esti dediĉinta min iom pli al sciencoj kaj iom malpli al beletro! Ĉar, tutcerte, cele kompreni la mondon kiu ĉirkaŭas min, estis al mi tute senutilaj tiuj konceptoj enhavigitaj en fakaj libroj pri juro, filozofio, religio, etiko, historio... Male, estis al mi ege utile kompreni kio estas la bazaj instinktoj (precipe tiuj al postvivado, al adaptiĝo al la ĉirkaŭanta medio, al reproduktiĝo), kiamaniere funkcias lernado (kaj mallernado), kaj kian rolon ludas hormonoj kaj cerbaj konektoj en nia ĉiutaga konduto.

* Ni, tiuj kiuj navigadas tra tiom apartaj ideologiaj maroj, kutime ne trovas taŭgajn motivojn por partopreni en balotado kiam tio okazas en nia ĉirkaŭaĵo. Vidu, kie io simila okazus se al iu ulo ideologie kontraŭa al taŭro-luktado oni ofertus ricevi senpagan enir-bileton -laŭ sia prefera elekto- al unu el la taŭroluktaj spektakloj planitaj dum la lokaj festaj tagoj de lia urbo; tutcerte, tiu ulo elektos neniun el tiuj enir-biletoj, ĉar neniu el la spektakloj ofertataj plaĉus al li!

** Ja evidentas ke tiuj scio-fakoj kiuj pritraktas homan konduton tute ne takseblas kiel ekzaktaj sciencoj. Tamen, vidu ke ekzemple meteologio ankaŭ ne estas tia scienco kaj, malgraŭ tio, iu ajn inteligenta homo pli fidus je la veter-prognozo farita de la sialanda oficiala meteologia servo ol je la prognozo farita de iu amika najbaro. Ĉe tiu ĉi nia pritraktata afero, tiuj scienco-fakoj kiuj esploras homan konduton estas sufiĉe taŭgaj por proponi racian eksplikon al tiaj demandoj kiaj la jenaj: kial okazas seksaj agresoj, kial tiom multe da homoj suferas pro mania dependo al drogoj aŭ al vet-ludado, kial militoj eksplodas kaj daŭras, kial homoj kredas je dioj -aŭ je divenistoj- kaj kial okazas tiaj eŭforiaj celebradoj ĉe la sportaj sukcesoj de niaj preferataj teamoj. Aldonante alian ekzemplon, la tiel nomataj “ĉefaj pekoj” (avareco, pigreco, glutemo, seksemo...) havas biologian klarigon, kaj ne devas esti rigardataj el religia star-punkto, kie iu dio (kiu ne ekzistas...) donos al oni premion aŭ punon, depende de la specifaj konduto kaj persono. 

Mi pensas ke ne valoras la penon krei nek daŭre teni edukan kaj socian sistemon kie oni ne pridubos kelkajn “verojn” kiuj estas konsiderataj absolutaj kaj netuŝeblaj, sed kiuj, laŭ mia opinio, estas eraraj kaj kontraŭefikaj; precipe kaze ke ni vere deziras krei mondon regatan de inteligento kaj ne de senscio kaj fi-trompo, mondon kiu funkciu baze de sereneco kaj ne baze de nebridata kaj primitiva biologia impulso. 

“Mi pardonpetas...” estas la titolo de tiu ĉi mallonga artikolo, de tiu ĉi kvazaŭ ideologia testamento. Okazas ke mi pardonpetas tial, ke mi ne povas akcepti serion da veraĵoj kiuj estas transdonataj al  ĉiuj generacioj -foje eĉ dum jarmiloj. Mi pardonpetas pro tio, ke mi ne deziras partopreni en la socia vivo, nek deziras partopreni en babiladoj kaj kunvenoj, eĉ ne kun amikoj. Ĉar mi povas transdoni nenian utilan ideon al iu mondo kiu konsideras taŭgaj kaj netuŝeblaj -inter multaj aliaj- asertaĵojn kiel la jenajn:

- “Privata proprieto estas elnatura rajto”. Laŭ mia konsidero, post multaj jaroj da objektiva analizado, privata proprieto estas rabo aŭ, almenaŭ, ŝtelo. Kiun oni rabas, kiun oni ŝtelas? La tutan kolektivon. Ni imagu la diferencon inter mondo kun privataj plaĝoj kaj mondo kun publikaj plaĝoj. Kiu el ambaŭ opcioj ŝajnus al ni pli justa...?

- “Legi librojn kaj utiligi kulturaĵojn estas ĉiam utile kaj konvene”. Tio dependas. Ne ĉiam. Fakte, oni ne devus legi librojn nek oni devos konsumi kulturaĵojn kiuj subtenas opiniojn racismajn perfortemajn, pri-sciencajn negismajn, sklavismajn, ŝovinismajn... Ĉu estus konvene legi la Hitleran Mein Kampf? Verdire, mi pensas ke pli ol duono de la kulturaĵoj estas abomenindaj.

- “Konkurenco estas la baza principo por socia antaŭeniro”. Baza eraro kiu kondukas al kreado de socioj kaj homoj kiuj porĉiame suferas pro streĉo, maltrankvilo kaj angoro. Eraro kiu estos ankaŭ la kultiva buljono kiu okazigos ĉiuspecajn perturbojn kaj perfortojn. Kiam, do, estos instruata en lernejoj tio, ke kunlaboro estas ĉiam pli konvena ol konkurenco..? 

- “Konstanta ekonomia kreskado esta esenca celo ĉe ĉiu ajn ekonomia sistemo”. Jen ideo proksima al tiu vidita ĵus antaŭe, kaj same absurda kaj kontraŭefika kiel ĝi. Se celante daŭre kreski devas ni forhaki kaj/aŭ bruligi la tutan Amazonan foreston: ĉu ni daŭre kresku aŭ ĉu ni haltu kaj pensu...?

- “Sporto estas io bona, konsilinda kaj necesa por socia progreso kaj bonstato”. Ĉe tiu ĉi punkto ĉiuj konsentas, kaj dekstruloj, centruloj aŭ maldekstruloj; kaj norduloj aŭ suduloj. Oni multe parolas pri la t. n. “sporta etiko”, sed ŝajnas ke neniu haltas kaj ekpensas pri kio vere temas tiu ŝajne bonfaranta ideo. Por tiuj kiuj ankoraŭ tion ne rimarkis, tiu “sporta etiko” naskiĝas el la ideo ke la ĉefa celo ĉe ĉiu ajn sporto-farado (ĉe ĉiu ajn, eĉ ĉe ŝako) estas venki rivalon, estas provi ĉiam venki, kaj des pli bone se tion oni atingas per la montrado de granda supereco. Se ne estas rivalo, kiun oni devos superi, ne estas sporto. Temas pri nepra kondiĉo. Agnoskendas, ke ĉe la konkuro-luktado ja kelkaj reguloj devas esti respektataj, kaj ke oni instruas al sportuloj pri la konscienco de la t. n. “honesta ludado” kaj la respekto al kontraŭulo. Tamen, la nepra celo estas suriri la podion, pruvi tion, ke oni estas pli rapida, pli alta, pli forta ...ol la ceteruloj (citius, altius, fortius). Ni troviĝas antaŭ vanteco -en ĉiuj ties sencoj- uzata kiel institucio, vestita de ceremonia vesto kaj ricevanta la ĝeneralajn subtenon kaj aplaŭdon. Se ne paroli pri tio, ke sportoj kiaj boksado kaj aŭtomobilismo aspektas al mi veraj obscenaĵoj; sammaniere, obscenaj kaj neakcepteblaj aspektas al mi tiuj milionecaj profitoj akiritaj de kelkaj homoj per sporto, profitoj kiuj (ree kaj ĉiame) devenas el la kolektiva kaj socia havaĵo. Kiam, do, oni kontestos tiun kompletan absurdaĵon? Neniam.

- “Kelkaj militoj estas neeviteblaj”*; “fabriki kaj/aŭ vendi armilojn estas tiel respektinda negoco kiel iu ajn alia”; “se necese, oni turnos sin al uzado de perforto por defendi niajn landlimojn, kiuj estas sanktegaj”*. Malmulte direndas antaŭ tiaj asertoj, tiom stultaj, brutalaj kaj disvastigitaj, eĉ meze de “progresemaj” homoj. Mi apliku la samajn adjektivojn por tio, kio estis foje legita de mi: “fabriki armilojn estas bone, inter aliaj kialoj, pro tio, ke oni havigas labor-postenojn al homoj”. Nu, nenio aldonendas; ankaŭ ĉi tie mi pardonpetas, ĉar mi tion ne komprenas nek konsentas.

* Neevitebla estas tertremo, aŭ vulkana erupcio, aŭ cunamo. Tamen, ĉiuj ajn militoj povas esti evitataj; sufiĉus kompreni ke pacema solvo estas ĉiam preferinde, eĉ por tiu partio pli forta en la batalo. Rilate al landlimoj, kvankam oni provas nin konvinki alisence, temas pri imagaj linioj, tiel imagaj kiel dioj kaj diaĵoj. Ho, aj, kiom da morto kaj detruo -dum jarmiloj!- por (kaj pro) defendi tiajn senutilajn inventaĵojn, proprajn de sen-inteligenta mondo! Sed, ankaŭe kaj domaĝe, nenio el tio estas instruata en lernejoj.

La listo povus esti pli longa. Sed mi preferas ĉesi ĉi tie. Sufiĉas. Ĉe iu ajn amaskomunikila novaĵa programo aŭ debato, ĉe ĉiu ajn interamika babilado, preskaŭ ĉiuj partoprenantoj konsentas pri tio ĉio ĵuse vidita supre. Mi bone akceptas ke ili daŭre parolos kaj disputos. Mia opinio estas ke, fakte, ili pensas je tre similaj manieroj. Mi preferas teni min flanke, aparte, sendispute. Ili gajnis, mi malpravas.

Cetere, ŝajnas ke alvenas la momento por alia siesto... Mi salutas vin ĉiujn.

Simpla muta naturo. Ofte, "malpli estas pli..."

 BaRok’-Projekto: aparta elstara propono

Antaŭ kelkaj semajnoj mi sentis emon (eĉ deziron!) prezenti al LF artikolon pri iu esperanta muzika afero. Verdire, jam de antaŭ iom longa tempo mi ne tre aliras la esperantan muzikan planedon. Mi ne celas diri ke mi ne aprezas nian muzikon; tute simple, aliaj taskoj okupadis mian menson.

Tiam, baldaŭ, la demando alvenis: pri kiu esperanta artisto aŭ stilo mi verku? Post iom da pripensado, mi establis kelkajn kondiĉojn plenumendajn de tiu (aŭ tio) elektota. Tiel, devus esti artisto aŭ ensemblo kiu komponas siajn proprajn pecojn, kantas, ludas instrumenton, havas apartan proponon kaj atingas kvaliton kompareblan al tiu de gravaj internaciaj muzikaj nomoj. Eble mi fiksis tro da kondiĉoj, eble ne; sed tutcerte, tiu aspekto kiun mi trovis plej malfacila por fari mian elekton estis tiu pri “aparta propono”. Mi ja ne celis signifi proponon specialan, ekstravagancan, bizaran, strangan, unikan, tute propran... Ne, mi nur celis “apartan” en la tria senco enhavita en la PIVa difino: “ne ordinara...”. Kaj mi tute agnoskas ke temas pri tre subjektiva afero, ĉar io kio estas ne-ordinara por iu homo povas esti tute banala por alia. Do, mi lasu tiun iom senutilan debaton kaj eniru en la kerno.

Kvankam mi fine decidis verki pri la brazila ensemblo BaRok’-Projekto, mi volus profiti la okazon por, antaŭe, almenaŭ iom skribi pri la aliaj nomoj kiujn mi konsideris kiel eblaj taŭgaj elektoj por tiu ĉi mia kontribuo al la esperanta muziko. Foje temas pri personoj, foje pri grupoj, foje pri iu specifa disko, foje eĉ pri unu sola kanto. Jen tiuj de-mi-ŝatataj sed ne-elektitaj nomoj kaj proponoj:

1.- Rêverie: italoj el Milano kiuj proponas diversajn neordinarajn stilojn, kiuj povus esti resumitaj per la esprimo “etnoprogresiva muziko”. Rêverie estas ensemblo fondita de Valerio Vado (gitaro, klavaro, voĉo) en 1996, kiu kantas en kvar lingvoj (itala, friula, angla, esperanto) kaj kies plej grava aliro al Esperanto estas la duobla albumo Revado (2011).

2.- Kaj tiel plu: katalunoj kiuj ludas precipe mezepokan kaj renesancan muzikaĵojn el Katalunio kaj ankaŭ el aliaj najbaraj regionoj. Ekde 1989 ili daŭre turneas tra Esperantujo kaj publikigis kvar albumojn.

3.- Vojaĝo: francoj, el Tuluzo, ilia stilo estas ia bongusta moderna ĵazo, laŭ kiu du albumoj estas jam eldonitaj, nome Planedo nia kaj Intergalaksia.

4.- La Perdita generacio (LPG): svedoj tre konataj en Esperantio, aktivaj ekde 2003. Ne estas facile difini kaj klasi ilin, sed pecoj kiel Ĉu vi kontentas? (2013) -kiu estas longa je 11 minutoj- ege altiras mian atenton.

5.- Ene de metalroko kaj punko aperas kelkaj interesaj nomoj kiel la poloj Krio de Morto kaj la ukrainoj Piĉismo. Sed plej surprize kaj neatendite estis al mi ekkoni pri la ekzisto de kelkaj japanaj ensembloj, kiuj kreas specon de anarko-punko, sone kaj tekste ege strida kaj nekonvencia. Mi nomos nur du el ili, Malimpliki (ekde 2014) kaj Socio la difekta (ekde 2021), kies diskoj estas eldonitaj de usona firmao kaj kiuj jam faris kelkajn turneojn tra la orienta parto de Usono atinginte sufiĉan grandan atenton ĉe la punkaj rondoj.

6.- Ene de progresiva roko, verdire estas malmulte da proponoj. Tamen mi volus almenaŭ mencii la jenajn du ensemblojn, kies membroj -laŭ kiom mi scias-, ne estas esperantistoj, sed tamen foje utiligis esperanton. Unu el tiuj grupoj nomiĝas Vespero, naskiĝinta en 2003 en Astrakano, sude de Rusio. Mi mem difinis ilin en iu pasinta artikolo per la jenaj vortoj: "...ege longaj tutinstrumentaj pecoj, surbaze de violono, elektra gitaro, psikedelaj klavaro kaj sintezilo, vigla frapinstrumentado, densa basludado... Voĉo estas nur malofte uzata, kutime femala kaj senteksta. Folkloraj elementoj estas ankaŭ uzataj. Resume, ege kompleksaj komponaĵoj, ĝuindaj de ŝatantoj kaj amantoj de tiu ĉi stilo, kiel mi mem. Aldona -kaj grava- kuriozaĵo estas la nomo de la ensemblo, Vespero, jes ja intenca Esperanta vorto. Kaj videblas, ke ili uzas esperantajn vortojn por kelkaj aliaj siaj kreitaĵoj; ekzemple, la nomo de unu albumo ĝia estas Sonĝo; sed troveblas aliaj pliaj tra iliaj diskoj. Vespero ankaŭ titolas ĝiajn komponaĵojn per vortoj eltiritaj el la latina, la bulgara, la estona, la angla, la galega, la portugala, la germana..."

Due -kaj kvankam nur pro unu sola kanto, la alia menciinda nomo ene de nia progresiva muziko estas Appelez moi personne, francoj kiuj en tre mallonga (kia bedaŭro!) kariero faris tre alternativan rokan muzikon, kaj kiuj en 2011 publikigis la pecon Sufero. La teksto de la kanto estas poemo de 1911 de esperanta poetino Maria S. Trenner, kaj la muziko estas ege bona specimeno de progresiva roko, kie la ludo de klavaro kaj gitaro kreas intensan atmosferon en la centraj momentoj de la peco. Mi konsilas aŭskulti ĝin en interreto.

BaRok’-Projekto (ekde nun: BP). La origino de BP situas en Goiânia, ŝtato Gojaso (Goias), centre de Brazilo. Pri-stile, ilia muziko povus esti difinita kiel folklora peza roko, kie troveblas elementoj de klasika muziko. Ili ja atingas elstaran kvaliton en la sono kaj en la instrumenta interpretado. Pri la anaro, fakte, BP konsistas el du bazaj fondintaj membroj, al kiuj aliĝas multaj aliaj muzikistoj por specifaj diskoj kaj koncertoj. Ni vidu tiujn du bazajn membrojn:

- Rafael Milhomem (n. 1981). Junaĝe li studis klavaron kaj trumpeton; poste, li ekprenis gitaron, flutojn kaj kavakinjon (cavaquinho, elportugala speco de gitareto, origino de la konata polinezia ukulelo). Li kunlaboris kun ensembloj kiel El Ligno trio (2006), Sun Road (2007-2008), Euphony, Alma Brasileria... Milhomem estas esperantisto kiu partoprenis kiel komponisto en la projekto Hejmo, patronita de SAT. Unuope, li jam registris kaj publikigis du albumojn, kie li montras pli personajn ŝatojn kaj tendencojn, pli klasikemajn, iom ekster la ordinaraj proponoj de BP. Temas pri la albumoj Flugantaj melodioj (2018) kaj Kien vi iros? (2020) inter kies pecoj citindas Ritaro de la animo, Al Persujo kaj Al Portugalio. Fine, kaj kurioze, direndas ke Rafael Milhomem registris la disketon La espero sambas -kiu estas versio je samba stilo de la esperanta himno, kie partoprenas aliaj muzikistoj, kiel Flavio Fonseca kaj João Fernandes; ili ankaŭ surbendigis ĝuindan instrumentan version.

- Rafael Muniz de Oliveira. Muzik-produktisto, gitaristo, sonteknikisto, kantisto, klavaristo. Li kunlaboris kun Euphony kaj Symphonic Tragedy. Ankaŭ Muniz estas tutkora esperantisto. Kutime li ludas elektran gitaron kaj, kiam mankas alia kantisto en la scenejo, li estas la ĉefa kantisto, per sufiĉe bona voĉo.

Aliaj membroj. La kompleta listo de la aliaj muzikistoj kaj kantistoj kiuj iam kunlaboris kun BP estus tro longa por konvene enmeti ĝin en tiu ĉi modesta artikolo. Sed almenaŭ menciendas la basistoj Murilo Ramos kaj Thiago Alberto, kaj la drumistoj Flavio Soares kaj Junior Nievi. Pri la voĉo, rimarkindas Leo Yanes; kaj ĉefe Karliene Araújo, profesie instruistino de muziko en la ŝtato Gojaso. Karliene ludas la precipan voĉon en la plej gravaj kaj konataj komponaĵoj de BP.

Verkaro de BP. Tre resume, ni vidu -laŭ ordo de jaro de eldono- la verkojn de BP.

- Bataltemp’ (2007). Virtuala dema (=son-montra) koncepta albumeto, enhavante kvar pecojn. En tiu tempo la grupo nomiĝis BaRok’. La albumeto rakontas epopeon pri milito.

- La plej bona ĉasisto (2013). Virtuala unuopaĵo. Post kelkaj jaroj silentaj, BP revenas, starigas sian retejon kaj publikigas reklaman videon, en kiu ili anoncas la preparadon de nova albumo, kiu unua-intence nomiĝu La ruĝa rivero. (Fakte, ni vidos ke poste aperos kelkaj modifoj en tiuj anoncitaj sciigoj).

- Jen nia viv-river’ (2015). Albumeto, jam en Vinilkosmo kaj kun Karliene Araújo. Fakte, temas pri nova registrado kaj eldono de iliaj pasintaj kreitaĵoj, aldonante novan kanton, tiun kiu nomas la albumeton.

- Sovaĝa animo (2016). Albumo kaj KD. Tiu ĉi disko enhavas dek unu pecojn, el kiuj estas rimakindaj Tauba kaj Kerana*(alinome: Malbeno parto 1), Reĝino de la nokto kaj Sovaĝa animo. Pli specife, Tauba kaj Kerana -precipe en la versio en koncerto kiu estas facile atingebla en interreto- ege impresis min, ĉar montras tre profesia ensemblo de artistoj, atinganta nivelon kiu estas tre respektatan eĉ ekster Esperantujo, inter la internaciaj pezrokaj muzikaj medioj.

*Tauba kaj Kerana estas la nomoj de du gravaj roluloj en la gvarania mitologio

- kvin jarcentoj (2021) Albumeto. Alvenas kelkaj novaj kunlaborantoj, kiel la fama drumisto Fred Mika kaj la amatora kantistino Kimera. La unuopaĵoj Kaŝiri kaj Sola hirundo atingis sukceson denove ekster Esperantujo; oni eĉ registris anglalingvan version de Sola Hirundo -Swallow Flight- kantita de Erich Martins. 

- Veko (2022) Albumeto, kiu estis antaŭanoncita per la unuopaĵo Hibrida batalanto (2021). Temo de la albumo: indiĝenoj, vekiĝu! Tiu ĉi albumeto enhavas ses pecojn, inkluzivante du instrumentajn versiojn de Kial ne? kaj Hibrida batalanto. Menciendas ankaŭ Pindoramo* estis invadita kaj Hejmo; la teksto de tiu ĉi laste citita kanto estas kontraŭmilita poemo de Marjourie Boulton.

*Pindoramo estis ŝajne la nomo de  Brazilo antaŭ la alveno de la eŭropanoj

La leganto de tiu ĉi artikolo tre eble jam suspektis ke la ĉefa temo de la komponaĵoj faritaj kaj luditaj de BP estas la daŭraj mencioj kaj aludoj al la indiĝenaj triboj de Sudameriko, iom sopirante kaj reprenante ties mitologiajn rakontojn. Ankaŭ ia pacisma etoso spireblas tra ĝia tuta verkaro.  Cetere, pri la admirindaj kovriloj de la diskoj respondecas la talentoplena brazila dezajnisto Carlos Fides. Videblas, ke detaloj estas ĉiuaspekte zorgeme pritraktitaj. Fine, mi diru ke ni, esperantistoj, fiere aprezu la laboron faritan de BP. Mi aldonu ke, ĝis nun, BP ricevis tri gravajn premiojn en diversaj esperanto-aranĝoj por la jenaj kantoj: La plej bona ĉasisto (en 2013), Jen nia viv-river’  (en 2016) kaj Kaŝiri (en 2020). Gratulon al BaRok’-Projekto. Kaj dankegon.

La longa kaj sinua vojo...

Mi pensas ke ĉiu homo havas sian propran plej emocian kanzonon, t.e. kanzonon kiu pro diversaj kialoj apartenas al la plej intima memoraĵujo de ni ĉiu. Pere de tiu ĉi artikolo mi provos rakonti kial mi povas aserti ke, en mia kazo, la kanto de mia vivo estas "La longa kaj sinua vojo", far The Beatles (The Long and Winding Road, ekde nun LWR). Tiucele, sinsekve, mi prezentos diversajn aspektojn pri la afero: kiam, do, mi ekkonis la kanton; kiam ĝi estis komponita, registrita kaj publikigita; kaj fine, kiamaniere ĝi reaperis en mia vivo, multajn jarojn poste, iĝante spirite neforviŝebla muzikaĵo. Mi anticipu ke, kvankam mi kutime jam inkluzivas vivospertojn en miaj rakontoj pri muziko, ĉi-foje tiuj personaj spertoj ludos pli gravan rolon ol kutime. Aldone, videblos ke kronologie aperos saltoj; sed ili ja necesas por kompreni la tuton. Mi esperas ke tiuj trajtoj igos la tekston pli interesa por la eblaj legantoj.

 

1.- Tiam, kiam junaĝa enamiĝo aperas ligita al tiu kanto

Ni devas retroiri al la monato septembro de 1982. En la gepatra vilaĝo okazas la jaraj festoj. Kiel kutime en tiaj tagoj, gejunuloj eliras en la vesperoj kaj renkontiĝas kun amikoj. Pere de mia kuzino, oni prezentas al mi belan knabinon kiu, same kiel mi, estas deksesjara. Por tiu ĉi rakonto mi nomos ŝin Lucinda. Baldaŭ ni ambaŭ disiĝas de la komuna grupo de amikoj kaj sekvas nian propran vojon. Kvankam -pro postulo de ŝia patro- la dekjara frato de Lucinda devas akompani nin, tio ne malhelpas ke ni amike kaj ĝoje promenas, babilas, ŝercas, festumas kaj enamiĝas -tio lasta almenaŭ okazis al mi, sed eble ne al ŝi.  Sed mi ne aŭdacis paroli al ŝi pri miaj sentoj kaj, principe, ni estis “nur amikoj”. Ni vidos.  

Ĉiunokte, kiam ŝi devas reveni hejmen, mi akompanas ŝin kaj ŝian fraton al ilia familia domo, tra iom longa promenado tra la vilaĝo. Post tri vesperoj, la festaj tagoj finiĝis. Tiam, kune kun ŝia familio, ŝi reiras al ŝia kutima rezidejo, kiu situas en farmo-domo, je kelkaj kilometroj disde la vilaĝo. Kvankam temas pri proksima loko, tiu eta distanco malebligas ke ni povos facile renkontiĝi. Do, ni adiaŭis kaj promesis skribi leterojn. Fakte, ankaŭ mi tre baldaŭ devos forlasi la gepatran vilaĝon kaj reveni al la urbo, sude de la lando, kie mi kutime loĝas. Do, nia disiĝo estis neevitebla.

La tagon post la adiaŭo, memkompreneble, mi ne povas eviti memori pri tiuj belaj ĵus pasintaj tagoj. Kaj tiun saman tagon mi restas hejme en la vilaĝa familia domo kaj decidas aŭskulti la radion. Direndas, ke post la murdo de John Lennon (decembro, 1980), dum kelkaj jaroj en la radio-stacioj de la tuta mondo oni daŭre kaj ofte sonigis muzikon de The Beatles; ankaŭ oni re-publikigis la diskojn de la Liverpula ensemblo. Tiun tagon, estas radia speciala programo dediĉita al duobla kompila disko kiu enhavas kvardekon da “amo-kanzonoj”. Temis pri Love Songs, disko unue eldonita en 1977 kaj reeldonita en 1982 okaze de la tiutempa furoro. Tuj kaj rapide mi decidas preni kasedon kaj registri almenaŭ kelkajn el la pecoj kiuj estos sonigitaj en la programo; inter aliaj, estis registritaj en mia bendo la famaj Michelle, Something, kaj LWR. Direndas, ke mi estis ankoraŭ knabo kiu ne tro konis la muzikaĵojn de The Beatles, do la plimulto el tiuj kanzonoj estis nekonataj de mi. Dum tagoj -fakte, semajnoj- mi foje kaj refoje aŭskultadas ilin kaj, neeviteble kaj neforviŝeble, tiuj melodioj aperos ligitaj al la spertoj vivitaj dum tiuj vilaĝaj festo-tagoj kaj al mia konatiĝo kun Lucinda. Tamen, pro diversaj kialoj, estos LWR tiu kiu plej forte eniros mian animon kaj tiu kiu, dum jaroj, reprezentos la sonan memorigilon de tiuj vesperoj.

Cele ne tro longigi tiun parton de la artikolo, mi nur aldonu ke Lucinda kaj mi intersendis amikecajn leterojn dum kelkaj monatoj kaj renkontiĝis kelkfoje denove en la gepatra vilaĝo. Tamen, post kelkaj monatoj, ŝi ekfianĉiĝis al alia knabo (pli maljuna kaj pli bonhava ol mi) al kiu ŝi baldaŭ fine edziniĝos. Malgraŭ tio, ke ni perdis preskaŭ ĉian personan kontakton, mi estis afable invitita al ilia nupta ceremonio. Post la bankedo, je la momento de la adiaŭo, ni interŝanĝis kelkajn bondezirajn frazojn, tutelkoran rigardon kaj finan brakumon.

La ĵusa geedza paro elmigris al la norda regiono de la lando, distanca je mil kilometroj, kaj tie establis ilian fiksan loĝejon. Tio okazis en 1987. Ni ne plu renkontiĝis. Ekde tiam mi trairis mian propran vivon: mi finis miajn studojn, edziĝis, atingis laborpostenon, havis filon... Tamen, de tempo al tempo mi ne povis eviti demandi al mi: kio eble iĝis pri Lucinda? Ĉu ŝi eble estas feliĉa, havas filojn? Ĉu eble ŝi malbonfartas, divorcis...? Ĉu eble ŝi ankoraŭ memoras pri mi...? Miaflanke, mi nur bezonis aŭskulti (aŭ nure mense zumi) kelkajn notojn de LWR por alporti ŝin kaj la memorojn de tiuj tagoj al mia menso. Sed, kiu estis la historio kuŝanta sub tiu ĉi kanto, LWR?

2.- Pri la -longa kaj sinua- historio de LWR

Denove, ni vojaĝu tra la tempo. Ĉi-foje, ni iru al la aŭtuno de 1968. Paul McCartney pasigas kelkajn tagojn en kampara domo en Skotlando. La duobla “Blanka albumo" de The Beatles estas preskaŭ preta por esti eldonita kaj li decidas iom ripozi en tiu domo. Tie, li komponas kaj pretigas kelkajn novajn kantojn por eventualaj venontaj diskoj de la ensemblo. En iu tago de inspiriĝo, alvenas al li la bazaj notoj kaj tekstoj por LWR. Temas pri simpla melankolia komponaĵo, kiu fluas surbaze de la piana akordo de mi bemola maĵora (alinome, akordo Eb) kun kelkaj detaloj en do minora. Strukture, ĝi prezentas du sinsekvajn kvazaŭ-strofojn, unu mezan specon de refreno, kaj fine du postajn ripetadojn de la unuaj strofoj kun kelkaj modifoj en diversaj frazoj. La teksto rakontas la historion de iu ama rilato kiu estas "neebla, sed samtempe neevitebla". Oni povus resumi la tutan teskton per la unuaj frazoj kaj la finaj vortoj: ”La longa kaj sinua vojo, kiu kondukas al via pordo, neniam malaperos... ne lasu min ĉi tie, konduku min al via pordo!“

 Vidu, ke ekzistas elementoj en la kanto kiu igis ĝin esti elektita de mi (iom senkonscie) kiel tiu plej emocie proksima al la memoraĵoj pri tiuj festo-tagoj en la vilaĝo. Unuavice, la melodio kaj la instrumentaj aranĝoj  vere elspiras tian kineskan etoson de tiuj filmoj kiuj elvokas pasintajn emocie sopiratajn okazintaĵojn. Due, ni pensu ke, en tri sinsekvaj vesperoj, mi ”kondukis“ -fakte, akompanis- Lucindan al ŝia pordo tra iom longa kaj kurboplena vojo; kaj ni pensu ke nia junaĝa historio estis tiu de iu am-rilato kiu, pro diversaj cirkonstancoj, tute ne povis daŭre efektiviĝi, sed tamen, tra la pasado de jaroj kaj jardekoj, mi trovis ke estis al mi tute neeviteble memori pri ĝi.

En la monato januaro de 1969, McCartney montras la kanton al la resto de la grupo. Dum tiuj semajnoj The Beatles estas registranta kelkajn dekojn da novaj komponaĵoj kaj multajn metrojn da filmo por efektivigi novan etapon de la grupo, kun ebla nova reveno al la scenejoj kaj kun kina filmo por montri la ĉiutagan vivon de la kvaropo dum ili kunvivas, provludas, registras kaj eĉ diskutas kaj disputas.

Dum la lastaj tagoj de la monato januaro, ili surbendigas diversajn versiojn de LWR, kaj provas decidi kia versio estus tiu elektita por la definitivaj disko kaj filmo. En ĉiuj versioj -kiuj fakte estis sufiĉe similaj inter si, kaj en strukturo kaj en interpretado- aperas la jena muzikistaro: Paul ludas pianon kaj kantas, John Lennon ludas basgitaron, George Harrison ludas akompanan gitaron kaj Ringo sidas malantaŭ la drumo. Sed dum tiuj tagoj ekzistis iu “kvina Beatle”, nome la juna kaj talenta usona klavaristo Billy Preston, kiu ludas la elektronikan orgenon. Oni diras ke Lennon ne tro ŝatis LWR-n, kaj pro tio li intence iom fuŝludis la basgitaron dum la kelkaj surbendigaj seancoj. Jen alia dubo kiu restos sensolva...

La sesioj de tiu nova kaj ambicia projekto de la Liverpula grupo finiĝis en la komenco de februaro de 1969, sed ili ne tro klare sciis kiel eldoni tiun vastan materialon, ene de kiu kuŝis LWR kaj dekoj da aliaj muzikaĵoj. Do, okazis ke ĉio registrita dum tiuj semajnoj (kaj muzikaĵoj kaj filmaĵoj) restis iom forgesita ene de tirkestaj arĥivoj dum multaj monatoj. Nur la pecoj Get Back (Revenu) kaj Don’t Let me Down (Ne desapontu min) estis eldonitaj kiel disko, en aprilo de 1969. 

Inter julio kaj aŭgusto de 1969, The Beatles registras sian lastan albumon, nome Abbey Road. La lastaj komunaj fotoj de la ensemblo estis faritaj en la londona domego de Lennon, la 22-an de aŭgusto. En septembro, Lennon sciigas al la restantaj membroj ke li neniam plu kunlaboros kun la grupo, ĉar li sentas sin tute laca pri The Beatles kaj preferas ekigi sian propran unuopan karieron, kune kun sia koramikino Yoko Ono. Verdire, ankaŭ la aliaj anoj de la grupo jam skizis siajn proprajn unuopajn karierojn. Evidente, la fino jam aperas en proksima horizonto. Sed, kio pri la multaj bendoj registritaj komence de tiu jaroj?

La vojaĝo farita de tiuj bendoj estis tro longa por esti rakontita ĉi tie. Pensu, ke oni ankaŭ devus paroli pri la diversaj fojoj kiam oni aldonis aneksajn registraĵojn al la bazaj bendoj. Tio postulus preskaŭ longan libron. Tamen, konvenas almenaŭ mencii la jenajn sciaĵojn. Ĉirkaŭ februaro de 1970, John Lennon decidas komisii la traktadon de la bendoj al la usona famiĝinta son-produktisto Phil Spector. Certe, jam laŭlonge de 1969 estis efektivigita miksado kaj son-produktado far aliaj profesiuloj; tamen, la rezulto ne tute plaĉis al la grupo. Do, dum semajnoj Phil Spector esploras, analizas, la registraĵojn; elektas kion publikigi kaj kion forigi, aldonas detalojn kaj akcesorajn instrumentadojn. Sed la plej profunda dubo estis la jena: kion fari pri LWR? Post multe da pripensado, Spector decidas aldoni la pompan sonon de granda violona orkestro kaj virinvoĉa koruso. Ankau Ringo devis registrigi novan drum-ludadon. Tio lasta okazis la 1-an de aprilo. 

Ekde tiu momento -inter aprilo kaj majo de 1970- okazis sinksekvaj eventoj rilate la finon de The Beatles: Paul McCartney anoncas la definitivan disiĝon de la grupo kaj tuj poste li aperigas sian unuan unuopan albumon; estas publikigitaj la albumo kaj la filmo Let it Be; kaj oni decidas ke la LWR estos la unuopaĵo eltirita el la albumo. La definitivaj sonaj aranĝoj por LWR estis tute nekonataj al McCartney, kiu ege malŝatis ĝin kaj li eĉ pritaksis la eblon plendi ĉe la tribunaloj kontraŭ la respondeculoj de tiu fiago. Sed jam estis tro malfrue por eviti la eldonadon de la disko, tia, kia ĝi estis elfarita. Malgraŭ tio, LWR estis tre aprezata de la publiko kaj rapide atingis la plej altajn rangojn en la muzikaj sukcesaj listoj.

Sed la historio de LWR ne finiĝas ĉi tie. Ekde tiuj unuaj momentoj kaj dum multaj jaroj, centoj kaj centoj da artistoj (Diana Ross, Olivia Newton-John, Ray Charles, Kenny Rogers, Aretha Franklin...) faros siajn proprajn versiojn de la kanto. Eĉ Paul McCartney mem registros multajn novajn versiojn (mi almenaŭ citu tiun faritan por la filmo Give my Regards to Broad Street, 1984). Aldone, li ne forgesis prezenti al la ĝenerala publiko (en Let it Be ...Naked, 2003) la originalajn formojn de LWR kaj aliaj pecoj inkluditaj en Let it Be. Malgraŭ tio ĉio, la versio aperinta en 1970, produktita de Phil Spector kaj unua-imprese malŝatata de McCartney, restos la modela fonto el kiu ĉiuj aliaj proponoj trinkos. 

3.- La neatendita elnodiĝo, 30 jarojn poste

Ni iru nun al la komenco de 2014. Kiel kutime, tuj post kiam mi eniras la labor-oficejon, mi enŝaltas la radio-aparaton. Aŭskulteblas kelkaj komercaj reklamaĵoj, kaj tiam, la prezentisto diras: “kaj nun, jen ni aŭskultu tiun ĉi malnovan kanton...“ Kaj tiam, la unuaj notoj de LWR startas. Tio emocie ege impresas min. Certe, jam de iom longa tempo mi ne plu memoris pri Lucinda; sed, tiuj muzikaj notoj vojaĝigis min al tiuj pasintaj belaj momentoj, per sensacoj tiom dolĉaj kaj verŝajnaj, ke neeviteble revenis al mi la malnova demando: ”kio, do, fariĝis el Lucinda?“. Mi forte scivolas pri tio kaj nepre volas scii pri ŝi!! 

Danke al tio, ke la interreta erao jam estis firme establita en nia mondo, estis iom facile trovi ŝin, apenaŭ du tagoj sufiĉis por la tasko. Tiucele, estis necese iom detala esplorado tra la sociaj retejoj kaj kelkaj telefonaj vokoj al la gepatra vilaĝo, kie ankoraŭ loĝas familianoj kaj miaj kaj ŝiaj. Mi akiris ŝian telefon-numeron kaj sendis mesaĝon al ŝi. Tre emociplenaj, ni rekontaktiĝis post multaj jaroj. Je la unuaj semajnoj, niaj respektivaj geedzoj (kaj mia edzino kaj ŝia edzo) sciis pri la afero de nia retroviĝo. Tamen, tuj poste estis evidente ke nia rilato eliris la amikecan zonon kaj eniris en teritorion pli seriozan. Si ankoraŭ loĝis tre malproksime de mia urbo, je pli ol mil kilometroj distance. Sed tio ne estos obstaklo por nia nova am-rilato.

Tiel, post kelkaj monatoj, ni planis persone renkontiĝi en urbo situanta meze de la lando, je duona distanco disde niaj ambaŭaj loĝ-lokoj. Post preskaŭ 30 jaroj, ni renkontiĝis denove kaj efektiviĝis tio ĉio, kio ne povis okazi en nia junaj jaroj. Tion ni faris tri fojojn. Ni eĉ renkontiĝis en nia gepatra vilaĝo kie, en mia familia domo, ni aŭskultis LWR-n, enhavitan en la malnova kasedo-bendo kie mi registris ĝin en 1982. Ni ankaŭ aŭskultis -kaj en tiu tago kaj en aliaj okazoj- aliajn kanzonojn kiuj rememorigas al ni tiun junaĝajn momentojn, ĉar, kompreneble, ŝi havis siajn proprajn memorigajn kantojn kaj ankaŭ mi havis kelkajn aliajn, krom LWR. Ni ĉiuj scias la fortan elvokivan forton de muziko.

Malfeliĉe, kiel supozeble kaj timeble, niaj respektivaj geedzoj suspektis kaj malkovris nian rilaton, kio ege endanĝerigis niajn edziĝajn situaciojn. Post malfacila pripensado, Lucinda kaj mi decidis ne plu renkontiĝi kaj eĉ ne plu kontaktiĝi. Kaj tiun decidon ni daŭre plenumas. Ni preferas konservi niajn edzajn rilatojn kaj gardi tiujn niajn belajn memoraĵojn en niaj animoj. (Malgraŭ tio, mi agnoskas ke ni ankoraŭ sopiras iun lastan renkontiĝon, ni jam retiriĝintaj el niaj laborpostenoj, en nia gepatra vilaĝo). Jarojn poste, mi verkis tiun ĉi poemeton, kiun me remetas ĉi tie kiel finon de la historio. 

Eble destino donacos 

(Kvarversa tristrofa poemeto)

Memoraĵoj dum longa tempo enrestis

ne povis mi vin elmeti el mia pens’ 

kvankam ŝajne ni longe malkune estis

ja profunde mi vin sentis en mia mens’

Ho, tiuj sonoj, tiuj vortoj revenas

muzikaj notoj sonas milde kaj bele

mia koro vian vizaĝon retenas

kaj scias ke via haŭt’ gustas miele

atendas mi gaje unu lastan fojon

eble destino donacos tion al ni

esperas mi nur retrovi tiun vojon

tra kiu fine ame vi venos al mi.

 

 

Se Dio aŭskultus muzikon... 

Vespere, je iu tago, dum la printempo de 1990. Kiel kutime en la vesperoj, mi renkontiĝas kun kelkaj amikoj en nia plej ŝatata loko, iu ĉambro en malnova konstruaĵo. Tie, oni babilas, oni aŭskultas muzikon, oni iom drinkas, oni ridas... La konversacio alvenas baldaŭ al muzikaj aferoj. Kaj tiam, unu el la partoprenantoj proponas la jenan demandon: “Se Dio ekzistus, kian muzikon ĝi aŭskultus?" Post kelkaj sekundoj de pripensado, alvenas la unuaj respondoj. Unu el la kunvenantoj asertas: ”Mi pensas, ke la Dia plej ŝatata artisto estus Pat Metheny, tiu usona gitaristo kiu, kune kun la klavaristo Lyle Mays, registris tiujn belegajn albumojn kiuj -kunfandiĝeme- situas en la ondoj de progresiva ĵazo kaj de la t.n. stilo Nova aĝo (New age)". Tamen, alia el la amikoj refutis tiun opinion, dirante: “Laŭ mi, Dio pli bone aŭskultus la muzikon de Lito Vitale, tiu argentina pianisto, kiu registras diskojn kun aliaj gravaj sudamerikaj muzikistoj”. La diskuto daŭris dum la tuta vespero. Eĉ dum la postaj tagoj oni daŭre pritraktis la aferon. (Direndas, ke la muziko de la genia Petro Ĉajkovski estis ankaŭ proponita kandidato por la fina elekto. Sed ni koncentriĝu en la du artistoj de la 20-a jarcento).

Mi agnoskas ke en tiu 1990 mi apenaŭ iom konis pri Pat Metheny kaj, aliflanke, mi neniam antaŭe estis aŭdinta pri tiu Lito Vitale. Do, fakte, mi prudente preferis ne priopinii en la amik-ronda diskuto ĝis kiam mi almenaŭ iom pli profunde scias pri la kreitaĵoj de ambaŭ muzikistoj. Tamen, ni pensu ke en tiuj jaroj interreto ankoraŭ ne ekzistis kaj ke trovi informojn pri io ajn estis kutime ege malfacila afero. Malgraŭ ĉio, post kelkaj monatoj da intensa serĉado, mi akiris registraĵojn de ambaŭ kaj provis elekti unu el ili kiel tiun plej proksiman al la supozata "dia gusto". Principe, pro diversaj kialoj, unuavide ŝajne mi preferis -kaj eble ankoraŭ preferas- la argentinan pianiston. Kaj precipe pri li mi verkos tiun ĉi artikolon, kvankam unue mi iom skribos pri la usonano. Tamen, je la fino de tiu ĉi rakonto mi donos mian definitivan respondon al tiu grava demando proponita en la tiama amikara kunveno.

Patrick Metheny naskiĝis en Misuri, Usono en 1954. Kvankam li ludas ankaŭ aliajn instrumentojn, li estas konsiderata, antaŭ ĉio, ĵaza gitaristo. En 1974 li partoprenis en la unua albumo de la legenda basisto Jaco Pastorius. Tuj poste, en 1976, Pat publikigis sian unuan personan albumon, kaj en 1977 li konatiĝis kun la pianisto Lyle Mays, kun kiu li kunlaboros -ene de la Pat Metheny Group- dum ĉirkaŭ 30 jaroj. Tra sia kariero, Metheny registris pli ol 40 albumojn (foje unuope, foje ene de triopo, kvaropo, ktp; ankaŭ filmaj sonbendoj) kaj ricevis 20 premiojn Grammy. Ene de tiu enorma verkaro, mi almenaŭ menciu la jenajn diskojn, elektitajn laŭ mia persona gusto: Wichita Falls (nomo de urbo en Teksaso, 1981), Travels (Vojaĝoj, duobla viva registraĵo, 1983) kaj Letter from Home (Elhejma letero, 1989).

Siaflanke, Héctor Facundo -Lito- Vitale naskiĝis en la provinco Bonaero en 1961. Li estas frato de la pianistino Liliana Vitale (n. 1959), edzo de la kantistino Verónica Condomí (n. 1960) kaj patro de la aktorino Emma Vitale (n. 1982). Lito registris siajn unuajn verkojn ene de la grupo MIA, speco de sendependa muzika kooperativo kreita, i.a., de lia fratino Liliana en 1974. 

Inter 1985 kaj 1986, li estis ano de la elstara triopo Trio Vitale - Baraj - González, kiu publikigis du gravajn albumojn, ene de kiuj la tri artistoj (piano-saksofono- gitaro) kreas muzikon kiu sekvas la liniojn establitajn Chick Corea, Pat Metheny kaj Keith Jarret.

Inter 1987 kaj 1993 Lito ĉefrolas en la t.n. Lito Vitale Cuarteto, ene de kiu menciendas la admirinda perua blov-instrumentisto Manuel Miranda (1959-2022), kiu alportos al la diskoj de Vitale propran indiĝenan atmosferon en multaj trakoj. La kvaropo navigas tra la maroj de la t.n. muziko de la nova aĝo, atingante kulminajn nivelojn en la stilo.

En 1994 Vitale starigas kvinopon, nome Lito Vitale y los Argentinos, kiu registros nur unu diskon: Cuentos de la Media Luna (Rakontoj de la duonluno, 1994), eble tiu plej ŝatata de mi ene de lia tuta verkaro, kiu enhavas ĉirkaŭ 50 diskojn. Tiu vasta verkaro levis la bonaeran pianiston al la podio de la ricevado de multaj gravaj premioj, kaj en Argentino kaj tutmonde.

Lito Vitale kunlaboris kun multaj muzikistoj, ĉefe el Sudameriko. La listo estus tre longa, sed mi almenaŭ volas mencii lian kunlaboron kun Juan Carlos Baglietto (Rosario, Argentino, 1955), tre konata en multaj landoj pro lia grava albumo Tiempos Difíciles (Malfacilaj tempoj, 1982). Vitale kaj Baglietto kutime registras kaj ludas tangojn, zambaojn kaj aliajn tradiciajn argentinajn muzikajn stilojn, atingante grandan sukceson en la sialanda publiko.

La spaco de tiu ĉi artikolo ne estas tiom longa por disvolvi tro longan prezentadon de tiaj gravaj artistoj kiaj tiuj pritraktitaj en la hodiaŭa kontribuo mia pri la afero de la “Dia muziko”. Sed permesu al mi unu finan komenton kaj rekomendon. Aŭskultu la pecon Ese amigo del alma (Tiu elanima amiko, iom longa: 12'50" -sed tute ĉiela), kiu fermas la samnoman albumon publikigitan en 1988 de Lito Vitale Cuarteto. Mi tiom ŝatas ĝin, ke de antaŭ multaj jaroj mi mense zumas ĝin por trankviliĝi kaj endormiĝi. Povas esti ke Ese amigo del alma estas tiu plej karakteriza peco de la tuta verkaro de Vitale kaj ties kunlaborantoj. Kaj ne hazarde, Vitale dediĉis ĝin al Lyle Mays, la jam menciita usona pianisto kiu akompanis al Pat Metheny dum 30 jaroj. La dediĉaĵo aperas skribita en la diska reversa kovrilo, kaj montras ke, en la mondo de artistoj, la influo estas reciproka, dankema, kaj elkora. Kaj ke, tre eble, Dio aŭskultas pli ol unu nuran artiston... 

Lito Vitale

Patro Abraham kaj la "Vivokanto"

Kiam mi  estis adoleskanto kaj junulo mi konatiĝis kun Nederlando. Mi renkontis el-tieajn amikojn apud mia urbo en Hispanio, mi vojaĝis kun ili al Nederlando, kie mi restis kelkajn mallongajn periodojn tra kelkaj jaroj. En iu momento, komence de la 90-aj, mi eĉ pensis serĉi stabilan laboron kaj resti tie definitive. Fine, tio ne okazis kaj mia vivo daŭre disvolviĝis sude de Hispanio. Dum tiuj miaj junaĝaj kontaktoj kun nederlandanoj mi ekkonis pri la landaj historio, moroj, kuirartaĵoj, urboj, pejzaĝoj kaj ankaŭ iom sufiĉe pri la lingvo. Tamen, mi apenaŭ aŭskultis la tipajn landajn muzikojn, tre eble pro tio, ke la influo de la ĉirkaŭantaj “grandaj” kulturoj (franca, germana, foje hispana kaj itala, sed, ĉefe, angla) malhelpas tion, ke iu eksterlandano eĉ konsciu kaj sciu ke ja ekzistas aktivaj propraj Nederlandaj kulturo kaj muziko. 

Multajn jarojn poste, mi tuthazarde revenis al la sfero de Nederlando, sed ĉi-foje pere de interreto, tiu magia ilo kiu ebligas onin kontakti kun la tuta mondo. Mi hazarde aŭskultis unu kanton (nome Engelbewaarder, versiigita de Marco Schuitmaker) kaj mi tiom ŝatis kaj la muzikon kaj la filmeton, ke mi daŭrigis la serĉadon -kaj ĝuadon- de la nederlanda moderna muziko. Post kelkaj monatoj de esplorado, mi ekpensis ion verki en Esperanto pri tiu tre nekonata afero; nekonata almenaŭ de la mondo kiu fluas ekster Nederlando, Belgio kaj ties proksimaj regionoj. Nun, unue, ni vidu kio estas "vivo-kanto", tipa tradicia nederlanda muzik-stilo.

Dum la 19-a jarcento naskiĝis en Germanio popola maniero muzikigi la ĉiutagaĵojn. Oni nomis ĝin Schlager (frapo, sukceso). En Esperanto ekzistas la vorto ŝlagro, kiu difinas “muzikan furoran kanton”. Tiu ĉi popola ĝenro, tiu Schlager, temis pri simpla maniero kanti kaj muzikigi tekstojn kiuj pritraktis kutimajn aferojn de la popolaj vivoj, foje gajajn, foje malgajajn, foje pri amo, foje pri malamo. La strukturo de la komponaĵoj estis malkompleksaj (simplaj strofo/refreno) kaj oni akompanis la kantojn far la tipaj lokaj instrumentoj (precipe: violonoj, akordionoj). La ĝenro disvastiĝis tra multaj landoj de la nordo de Eŭropo, inkluzive de la Skandinaviaj landoj kaj Finnlando. Sed en ĉiu lando ĝi alprenis specifajn trajtojn. 

En Nederlando, oni ankaŭ adaptis la germanan Schlager, aldonante trajtojn de la franca chanson kaj pritraktante aferojn pli lokajn. La rezulto nomiĝas Levenslied, t.e. "vivo -kanto" aŭ “vivo-kanzono”.

Aldone, en Nederlando naskiĝis ia subĝenro, nome Smartlap ("tristo-tuko", kio povus esti facile esperantigita kiel "smartlapo"), kiu fakte estas branĉo naskiĝinta el la trunko de vivo-kantoj. La temoj en tiuj tristo-tukoj estas nepre malgajaj, eĉ melankoliaj. La vorto devenas de la germanlingva Schmachtlappen, kiu signifas ion kiel “prisopira tuko aŭ ĉifono”. 

Kaj vivo-kanto kaj tristo-tuko apartenas al la plej populara kulturo, kaj ofte miksiĝas kun varieteo kaj kabaredo. Kaj ankaŭ ekzistas la t.n. Kroeg-hit ("kafejo-ŝlagro"), kiu difinas tiujn muzikaĵojn interpretatajn en la kafejoj kaj tegmentitaj lokaloj, kio okazas tre kutime en la nordo de Eŭropo kaj en multaj aliaj partoj de la mondo.

Do, resume, vivo-kanto estas mikso de Schlager kaj chanson kun landaj elementoj. Sed, kiu, do, kreis tiun vorton, Levenslied? Komence de la 20-a jarcento loĝis en Amsterdamo du ĵurnalistoj kiu havis amatan ŝatokupon: kanti kaj muziki. Tiuj du homoj travivis sufiĉe romaneskajn vivojn; jen iliaj nomoj: Jean-Louis Pisuisse (1880-1927) kaj Max Blokzijl (1884-1946).  Tio startis en 1907, kiam la du ĵurnalistoj vestomaskis sin kiel italajn strat-muzikistojn kaj trairis la stratojn de Amsterdamo dum monatoj. Ili atingis sufiĉe grandan sukceson, tiom, ke ili decidis verki kaj publikigi libron kie ili rakontas iliajn spertojn. La libro nomiĝas “Aventuroj kiel strat-muzikistoj”. Tuj poste, kaj dum la periodo 1908-1913, Pisuisse kaj Blokzijl kun ilia spektaklo daŭre vojaĝadis tra Eŭropo kaj aliaj malproksimaj landoj: Rusio, Siberio, Ĉinio, Barato, Indonezio... Tiam ili bezonis nomon specifan por tio, kion ili faris sursceneje. Tiel, ili elpensis la vorton “vivo-kanto”, vorto kiu finfine estis adoptita de la nederlanda lingvo kaj estas daŭre uzata ĝis hodiaŭ.

Direndas, ke la nova stilo lante sed firme kreskis en Nederlando kaj Belgio tra jardekoj. Sed oni devas atendi ĝis la fino de la Dua Mond-milito por vidi ĝian definitivan firmiĝadon. Amsterdamo estis la centro de tiuj unuaj paŝoj. Ja estis momento por provi pligajigi la vivojn post la terura milito. Tiam aperis gravaj homoj en la ĝenro: Johnny Jordaan, Johnny Hoes, ambaŭ ĉirkaŭ 1955-1960. Kaj, iom poste kaj sinsekve aperintaj, menciendas Zangeres Zonder Naam (t.e. "kantistino sennoma"), Annie de Reuver, Willy Alberti kaj lia filino Willeke, la infanoj Heintje kaj Wilma, kaj multaj aliaj artistoj. Tiam, fine de la 1960-aj jaroj, aperas Patro Abraham. Ni vidu kial li estas tiom grava.

Pierre Kartner (alinome, Vader Abraham; 1935-2022). Ne eblas rakonti la historion de la nederlanda popola muziko sen esplori la vivon de Pierre Kartner, kantisto, komponisto kaj produktisto, kiu ekde tre juna aĝo kaj ĝis sia forpaso loĝis kaj vivis en Bredo, sude de la lando. Junaĝe li jam lernis muzikon, sed li devis labori en multaj diversaj labor-postenoj (en fabrikoj, bakejoj, ktp) ĝis kiam, fine de la jaroj 60-aj, li eniris la diskan industrion. Unue, li estis kantisto kaj muzikisto en kelkaj ensembloj kaj duoj, kaj ekde 1967 li iĝis produktisto por la disko-eldonejo Dureco.

 

Pierre Kartner kunlaboris en la kreado de la fama ensemblo Corry en de Rekels, kaj komponis por ili la ege sukcesan kanton Huilen is voor jou te laat (Ploro estas por vi tro malfrua, 1970). Tuj poste, li subtenis la karieron de Wilma kaj de aliaj junaj talentoj.

En 1971 alvenis grava sukcesa momento por li. Okaze de la tiujara karnavalo li starigis la por-okazan grupon Vader Abraham had zeven zonen (Patro Abraham havis sep gefilojn) kiu dum kelkaj jaroj atingis furoron tra la lando per kelkaj karnavaleskaj kanzonoj. Ekde tiu momento, li alprenis la artistan nomon Vader Abraham, sendepende de kiun stilon de muziko li estus kreanta aŭ interpretanta en iu difinita momento. Tiun nomon li uzis ĝis sia forpaso en 2022. Same, li decidis daŭre - dum sia tua vivo- utiligi la barbon, ĉapelon kaj kostumon kiujn li prezentis por tiaj karnavalaj okazoj kaj tiuj diskoj. Pri la barbo, unue temis pri iu postiĉa, sed poste li lasis ĝin nature kreski.

En 1974 li komponis la tre faman Daar in dat kleine café aan de haven (Tie, en tiu eta kafejo apud la haveno), kiu iĝis la plej populara kanto en la tuta historio de la nederlanda popola muziko. La inspiro alvenis al li kiam -iun tagon, post iu koncerto- li eniris kaj iom drinkis en apudmara kafejo en la urbo Hoorn, provinco Norda-Holando. Ĝis hodiaŭ, tiu komponaĵo estas la plej versiigita nederlanda kanto tutmonde (ekzistas pli ol 200 versioj en multaj lingvoj), kaj foje estas konsiderata kiel la dua himno de la lando, ĥore kaj ĝoje kantata tre ofte en okazoj kiam nederlandanoj unuiĝas. Ĝi estis komponita, kantita kaj registrita de Vader Abraham kaj publikigita en 1975.  Inter la tutmondaj versioj, eble la plej famaj estas tiuj de Joe Dassin (Le café des Trois colombes) kaj tiu de Peter Alexander (Die kleine Knape). Eĉ ekzistas versio en la afrikansa lingvo (Klein Strandkafeetjie, 1999).  La teksto parolas pri la etoso kiun oni trovas en eta kafejo kie kuniĝas homoj post dura labortago; temas pri kafejo "kie homoj estas egalaj kaj feliĉaj... kaj kie kiom da mono vi havas kaj kiu vi estas, tute ne gravas”. Ankaŭ en la Nederlanda lingvo aperis multaj registraĵoj, i.a. tiu de John de Bever en 2016, kiu prezentas pli gajan, bruan kaj danceblan ritmon ol la lanta milda ritmo de la originalo.

Meze de la 70-aj jaroj Pierre Kartner gvidas la karieron de la belga knabino Mieke Gijs. Tiel, en 1973 li pretigas kaj produktas ŝian diskon Wat een prachtige dag (Kia bela tago, fakte versio de la ege fama What a Wonderful World de Louis Armstrong). Tuj poste alvenos aliaj gravaj surbendigaĵoj: Een kinder zonder moeder (Infano sen patrino, 1974), Zomertijd (Somertago, 1975) kaj M’n Engelbewaarder (Mia gardo-anĝelo, 1976).

Post malkovri kaj gvidi la talenton de Mieke, en 1977 Vader Abraham ekigis novan aventuron kaj komponis la tutmonde faman prezento-muzikaĵon por la belgo-devena animacia serio La Smurfoj. La pritiuaĵa furoro disvastiĝis tra multaj aliaj landoj (ĉefe en Eŭropo, sed ne nur) kaj la diskoj rilataj al la Smurfoj atingis vendo-kvanton je pli ol 25 milionoj da ekzempleroj.

Vader Abraham skribis  kaj registris ĉirkaŭ 1600 kantojn, kio konsistigas rekordon en sia lando (kaj ŝajne eĉ tutmonde). Dum la resto de sia vivo, li komponis kaj produktis por multaj aliaj artistoj: Ben Cramer, Mieke, Corry Konings, John de Bever k.a. En 1973 peco komponita de li (De oude muzikant, La olda muzikisto) estis elektita por la festivalo Eurovision, interpretita de Ben Cramer; jarojn poste, en 2010 la kantistino Sieneke  reprezentis Nederlandon en tiu sama Eŭropa festivalo per Ik ben verliefd, sha la lie (Mi estas enamiĝinta, ŝa la li). Li ankaŭ  ricevis multajn omaĝojn de aliaj artistoj, ekzemple tiujn faritajn de la fama violonisto kaj orkestrestro André Rieu. 

Kompreneble, la ĝenro vivo-kanto daŭre ekzistis/as sen la partoprenado de Vader Abraham. La  listo de tiaj artistoj estus ege tro longa por tiu ĉi modesta artikolo. Tamen, pro ilia populara graveco, mi almenaŭ menciu la jenajn kantistojn: André Hazes, Frans Bauer kaj Marianne Weber. Admirindaj artistoj.

Fine, direndas ke, tutcerte, ekster tiu pritraktita stilo, daŭre ekzistadas en la nederland-lingvaj landoj aliaj gravaj menciendaj stiloj kun ties propraj laŭdindaj kreantoj kaj artistoj. Tiel, por ekzemplo, scivolemuloj provu kaj iom aŭskultu el la ensembloj Pater Moeskroen, De Dijk aŭ Bløf. Ili ja mirigos vin. Kaj sciendas, ke tiu kantisto kiu plej vendas en Nederlando kaj Belgio nomiĝas Marco Borsatto. Temas pri moderna popa kantisto kiu, kvankam komencis sian karieron en Italio -patra lando- ĉirkaŭ 1993 fine decidis reveni al la patrina lando kaj tie provi sian ŝancon. Kaj li ja sukcesegis. Sed tio estas alia rakonto... 

 

 La mitología propia en el esperanto

Contenido

1.- Introducción

2.- El refranero

3.- Dialectos y sociolectos 

4.- Héroes y villanos

5.- Poesía épica propia

6.- Esperantismos "¿puros?"

7. - Reflexión final

1.- Introducción

El escritor inglés de origen sudafricano J.R.R. Tolkien (1892-1973) aprendió esperanto durante su adolescencia.

Muy probablemente lo hizo dentro del movimiento scout; téngase en cuenta que el fundador del escultismo (el barón Robert Baden-Powell) aconsejó a los jóvenes scouts que aprendieran un poco de esperanto como "lengua secreta de la patrulla". La relación entre el esperanto y el escultismo es modesta, pero dura ya más de cien años, y merece tratamiento aparte.

Seguramente aprender esperanto fue uno de esos elementos que le animó todavía más a explorar los mundos de la lingüística, donde llegó a ser el creador de un puñado de idiomas ficticios, entre los que destacan el Quenya y el Sindarin. A decir verdad, Tolkien no fue nunca un esperantista activo, aunque entre 1930 y 1933 participó en una serie de congresos de la lengua internacional celebrados en el Reino Unido. Con posterioridad a esa fecha, el creador de El Señor de los Anillos no volvió a participar en actos de la comunidad esperantista, aunque sí se "despidió" mediante varios artículos en los que manifestaba su respeto y apoyo a la lengua internacional creada por el doctor Zamenhof: "A aquellos que busquen conseguir establecer una lengua auxiliar internacional, les aconsejo que apoyen con lealtad al esperanto". Y en una entrevista de la época, añadió algo curioso:"Creo que para que una lengua eche raíces y pueda permanecer en el tiempo, es necesario que posea una mitología, un acervo épico. Y el esperanto, aunque tiene cualidades filológicas suficientes, carece de ese acervo, seguramente debido a que es una lengua planificada de creación reciente. Quizá esa sea la causa por la que el esperanto no podrá crecer hasta alcanzar sus objetivos..."

Con independencia de que estemos o no de acuerdo con las opiniones de Tolkien, podemos hacer una especie de viaje por la historia hasta llegar al presente para intentar descubrir si la lengua diseñada por Zamenhof ha conseguido crear esa cultura propia, digamos, "emocional".

Para empezar, hemos de tener en cuenta que -casi- todas las culturas del mundo están entrelazadas de alguna manera y en mayor o menor medida; es decir, las tradiciones mitológicas están frecuentemente relacionadas entre sí. De alguna manera, las tradiciones de un determinado territorio derivan de lo que se ha recibido de pueblos anteriores que han habitado ese territorio y está vinculado con lo que pueblos vecinos o invasores hayan aportado. Sobre esta base, cada pueblo añadirá algunos elementos propios, que a su vez, probablemente, serán tomados por culturas posteriores. 

El esperanto es una lengua planificada que nace en un momento de la historia (1887). Y nace con un objetivo claro: conseguir que los pueblos del mundo, sea cual sea su pasado, su fuerza militar o su riqueza económica, tengan algo que compartir. Y que ese algo que se comparte permita que todos los habitantes del mundo comprendan que por encima de las muchas diferencias que hay (a nivel individual y colectivo), todos forman parte de la misma familia. Y ese algo debe tener forma de lengua, porque la lengua es la "cuestión previa" que hay que resolver antes de acordar cualquier otra cosa. 

Y eso es evidente. Quien está leyendo este artículo tiene necesariamente que poder leer y comprender la lengua española. De lo contrario, no podría leer lo que yo escribo. Si un indonesio, un brasileño y un iraní desean hablar de algo, deben decidir -sí o sí, de antemano, y aunque sea de manera casi tácita- en qué idioma se van a entender. Después se harán amigos o no, pero el código lingüístico que van a usar hay que decidirlo previamente.

Casi todas las culturas del mundo (ya tengan una basé étnica, religiosa o geográfica) tratan de resaltar aquello que les es "propio", aquello que les diferencia de sus vecinos, lo que les hace "especiales". Teniendo en cuenta que la finalidad del esperanto es unir a la humanidad por encima de sus diferencias, la cultura del esperanto tratará de acentuar aquello que es "común" a la mayoría de los humanos. Y así, a un nivel puramente léxico y semántico, han acabado por introducirse en el esperanto palabras que, por la razón que sea, han adquirido universalidad: okej, karaokeo, siesto, ha-lo (para responder al teléfono), tango, bumerango, softvaro (software)... y muchos cientos más, han sido incluidas en el esperanto. 

Eso sí, han de respetar unas reglas gramaticales establecidas de antemano. Y eso tiene muchas ventajas. Veámoslo. Tomemos las palabras hardware y software, palabras que han quedado incluidas en el castellano tal y como se escriben en inglés y que se pronuncian de una manera "indefinida". En esperanto se pueden decir de dos maneras: una se crea mediante el uso de los recursos esquemáticos de la lengua, y la otra mediante la adopción directa de la palabra, adaptándola a la ortografía y la fonética propias del esperanto:

- hardware: aparataro (=conjunto de aparatos) / hardvaro

- software: programaro (conjunto de programas)/ softvaro

El hablante de español va a tener difícil formar el plural de hardware, y mucho menos pronunciarlo de manera que suene "a español". Pero el hablante de esperanto (que recordemos puede ser cualquier persona del mundo que lo desee) lo hará fácilmente, sea cual sea la opción que elija; y así:

- aparataro: aparataroj (plural)

- hardvaro: hardvaroj (plural)

Y además (y centrándonos ya solo en la opción hardvaro), el ususario del esperanto podrá formar decenas palabras que no existen en español, ni en inglés: hardvara, hardvare, hardvarigi, hardvareco, hardvariĝi, hardvaremulo, etc, etc.

Una vez hechas todas estas consideraciones previas, pasemos a responder la cuestión principal de este artículo: ¿ha generado el esperanto su propia cultura mitológica, épica, espiritual, intrínseca, emocional...?

2.- El refranero

El padre de Lázaro Ludoviko Zamenhof, Mark Zamenhof (que era bibliotecario, profesor y lingüista) publicó en 1905 una recopilación de refranes, fraseologías y proverbios de las lenguas rusa, polaca, alemana y francesa. Poco antes de morir, pidió a su hijo que utilizara su recopilación como base para formar el primer proverbaro (refranero) del esperanto. Lázaro Ludoviko era consciente de que el esperanto necesitaba llenar ciertos huecos y carencias lo antes posible. Ya hacía dos décadas que los escritores esperantistas habían empezado a traducir y a publicar una cantidad importante de grandes obras de la literatura universal. Pero un refranero era también necesario. Y siguió el consejo de su padre. Y así, en 1910 la editorial Hachette publica en París el libro Proverbaro Esperanta, que incluye más de 2600 refranes y dichos en sus versiones en esperanto. El libro ha conocido hasta la fecha cinco ediciones, dos de ellas (1961, 1974) por la editorial española Stafeto (de Las Palmas de Gran Canaria ) y la más reciente (1990) por una editorial china.

Pero han sido muchos más los autores que han colaborado a forjar el cuerpo de refranes de la lengua internacional: Veamos sólo algunos de ellos:

- André Cherpillod, erudito francés, que recogió y tradujo al esperanto alrededor de 5.000 refranes, extraídos de noventa lenguas del mundo, incluyendo lenguas orientales y lenguas ya desaparecidas. El libro se llama Proverbaro tutmonda (2010).

- Husejn Al- Amily (1927-2014), esperantista iraquí exiliado en Londres quien, con la ayuda de la Asociación Universal de Esperanto, publicó en 2008 la versión en la lengua internacional de Zamenhof del "Tesoro", colección de 3.700 proverbios y anécdotas de las culturas árabe e islámica.

- Marjorie Boulton (1924-2017) profesora y poetisa inglesa que escribió casi toda su obra en esperanto. En su ingente obra Faktoj kaj fantazioj (1984), dedica el tercer capítulo a recoger proverbios en esperanto; pero a lo largo de todo el libro y, en general, de toda su obra, traducirá cientos de dichos y refranes provenientes de todo el mundo. Lo mismo harán, de hecho, muchos otros autores esperantistas, provenientes de los cinco continentes.

Hay que decir que no todos los refranes recogidos en estas y en otras  obras son traducciones de otras lenguas. También se recogen cientos de proverbios nacidos dentro del mundo propio del esperanto. Por otro lado, la flexibilidad de la lengua de Zamenhof permite construir refranes y expresiones con recursos que las lenguas naturales o étnicas no tienen, siendo más fácil encajar métricas y rimas. Veamos algunos ejemplos (haré simplemente una traducción literal de cada proverbio; de ahí puede cada quien deducir el equivalente en castellano):

- En sia urbeto, neniu estas profeto ("en su pequeña ciudad, nadie es profeta")

- Virina rideto pli kaptas ol reto ("una sonrisa de mujer caza más que una red")

- Se forestas la suno, sufiĉas la luno ("si no está el sol, basta con la luna")

- Preĝon faru, sed farunon preparu ("haz un rezo, pero prepara la harina")

- Pli valoras tuj ovo ol poste bovo ("vale más ahora un huevo que después un buey) 

3.- Dialectos y sociolectos

Casi todas las lenguas "naturales" desarrollan -antes o después, y en distintos grados- dialectos, es decir variantes de realización de una lengua, dependiendo de la región en la que se hable. La existencia de variantes dialectales supone un elemento importante a tener en cuenta a la hora de enseñar o aprender una lengua. 

Cuando se dice que en España se enseña inglés en los colegios (incluso se imparten asignaturas completas en esa lengua...) no ha quedado todavía claro -nada claro- qué variedad es la que se va a enseñar a los alumnos. Y eso no es una cuestión baladí. En efecto, cada dialecto va a incorporar particularidades a nivel fonético, léxico, semántico e incluso gramatical, que lo van a diferenciar del resto de los dialectos que posea una lengua, pudiendo incluso llegar a no ser bien entendido por los hablantes de otras variedades. E incluso aunque se alegue que lo que se enseña es la variedad estandarizada, las lenguas muy extendidas geográficamente tienen varias modalidades estandarizadas. Un locutor de televisión de Madrid no usa la misma variedad hablada que uno de Buenos Aires o uno de La Habana. El que no lo quiera ver, que no lo vea. Estos inconvenientes afectan no sólo al inglés o al español, sino a cualquier otra lengua "de cultura" que se enseñe en cualquier centro educativo. Lo dejo aquí, porque no es este el sitio para avanzar en este tema.

En principio, una lengua "artificial" o planificada no desarrollará dialectos, ya que no crece y se desarrolla en una región determinada, con sustratos idiomáticos particulares y tendencias comunes  a nivel léxico, fonético, etc. Es cierto que cada hablante de esperanto suele dejar a la hora de pronunciarlo algún deje o entonación propio de su lengua o lenguas de origen. Pero lo cierto es que desde muy pronto se establecieron modelos a imitar. Ya el propio Zamenhof afirmó que la manera de hablar y pronunciar el esperanto que tenía Rosa Junck (1850-1929) servía como referente y modelo. Con posterioridad, se ha tomado como referencia la pronunciación de algunos grandes escritores y oradores; en este sentido, especial relevancia ha tenido Ivo Lapenna (1909-1987), que fue el hombre que consiguió que la asamblea general de la Unesco de Montevideo (1954) reconociera el valor didáctico y ético del esperanto. Quien quiera escuchar a Ivo Lapenna hablando el esperanto "modelo", puede hacerlo buscando vídeos o audios en internet.

Relacionado con el concepto de dialecto está la realidad del sociolecto, que se definiría como una variedad del idioma utilizada por un determinado grupo o clase social. Por ejemplo el habla propia de los jóvenes, o de determinadas clases sociales de un país pueden constituir un sociolecto. La literatura en esperanto ha sentido desde pronto la necesidad de contar con variantes lingüísticas que permitieran traducir de manera lo más fiel posible las frases y diálogos que, dentro de una obra literaria cualquiera, son dichas por determinados personajes cuyo habla muestra particularidades diferenciadoras notables. Aunque desde casi el principio se iban creando vocablos adecuados para eso, será gracias a los trabajos del belga Manuel Halvelik (1925-2016) que se han establecido en el esperanto tres variantes normalizadas útiles para estas necesidades literarias:

- el Popido, o lengua de las zonas rurales;

- el Gavaro, o lengua del hampa y de los delincuentes;

- El Arcaicam Esperantom, que con mucho es el más usado y el más interesante. La idea empezó a desarrollarse por el cirujano y gran escritor húngaro Kalman Kalocsay en torno a 1930, pero no quedó fijada de manera definitiva hasta 1969. Se trata de una especie de esperanto medieval, cuyo aspecto externo recuerda a una mezcla de latín, inglés antiguo y alguna lengua perdida del centro de Europa. Un hablante de esperanto no puede entender lo que está escrito en Arcaicam Esperantom... salvo que lo estudie durante unos minutos y observe que se trata de una lengua que en realidad presenta una serie de deformaciones a nivel ortográfico y gramatical respecto al esperanto modelo del Fundamento*

*El Fundamento de Esperanto, publicado en 1905, es el libro que recoge las reglas esenciales definitivas de la lengua, junto con un vocabulario básico de unas 2.500 raíces. En principio, para garantizar la estabilidad del idioma, el contenido de este libro es casi intocable.

 Aunque el Arcaicam Esperantom representa una lengua completa, solo se usa cuando haya que poner en el texto algo escrito en una lengua "muerta" o "antigua". Por ejemplo, en la versión en esperanto de El Señor de los Anillos (La Mastro de la Ringoj, traducción de William Auld), lo que dicen los elfos aparece en arcaicam esperantom y lo que dicen los hobbits aparece en popido. También aparecen en arcaicam esperantom las frases en inglés medieval en las traducciones de Ivanhoe, y en general las frases latinas que se usen en las novelas. 

Pongo un par de ejemplos:

- esperanto: tempo fuĝas (el tiempo se escapa) / mi tion bone komprenas (yo comprendo bien esto)

- arcaicam esperantom: tempom phughat/ mihi ityon bonoe comprenams

---------------------------------------------------

Y añado aquí una cuestión final, que de alguna manera guarda un poco de relación con este punto: ¿se puede escribir el esperanto con otros alfabetos, e incluso aplicarle un alfabeto propio? Lo normal es que no se acepte, teniendo en cuenta el deseo principal de convertirse en lengua internacional y de hacerlo de la manera más sencilla posible para la mayoría de las personas. Zamenhof pudo haberlo hecho, pero decidió escribirlo con alfabeto latino, si bien añadió seis letras propias (ĉ ĝ ĥ ĵ ŝ ŭ), que son hoy el símbolo externo de la lengua, igual que la letra ñ es el símbolo del castellano.

No obstante, en torno a 1996, un grupo de esperantistas estadounidenses adaptaron el alfabeto shaviano al esperanto. Es una experiencia interesante, ya que la adaptación ha sido hecha de manera que el resultado es un alfabeto lógico como ningún otro que yo conozca. Pero hay que decir que solamente aquellos esperantistas muy "frikis" y muy amantes de las cosas  extravagantes lo usan entre sí, a modo de "lengua secreta". La historia del alfabeto shaviano (Ŝava alfabeto, en esperanto) merece un artículo propio, y no es este el lugar adecuado. Internet, una vez más, podrá resolver las dudas de los curiosos.

--------------------------------------------------------

4.- Héroes y villanos

- Héroes: aquellos que de alguna manera han contribuido con su esfuerzo y su dedicación al crecimiento de la comunidad esperantista. Se incluyen aquí políticos, escritores, científicos, aventureros, donantes de recursos... 

Hay que decir que han sido muchos aquellos que, a la vez que han apoyado toda su vida la causa del esperanto, han vivido una vida llena de aventuras en el sentido propio de la palabra. Mencionaré sólo a dos:

- Vasili Eroshenko (1890-1952). Ruso, violinista, escritor y viajero incansable. Ciego desde casi su nacimiento, su minusvalía no le impidió viajar por medio mundo. Aprendió esperanto muy joven, se estableció en Londres durante un tiempo y luego, gracias a sus contactos con esperantistas, viajó y trabajó por Tailandia, China, Japón y la India, entre otros países. Trabó amistad con gentes destacadas del mundo de la cultura en todos estos países, entre otros con el reconocido escritor chino Lu Xun. Fundó media docena de colegios para ciegos. Participó en varios importantes congresos esperantistas. Escribió libros en ruso, japonés y esperanto. Estuvo preso varias veces por sus ideas anarquistas, y consiguió escapar en dos ocasiones (¡una de ellas escapó desde un barco!). Su vida da para una gran novela...

Particular interés tiene el movimiento de los ciegos esperantistas. Daré sólo algunos datos. Ya en torno a 1895 hay personas invidentes notables que aprenden y difunden el esperanto. El braille en la lengua internacional queda normalizado en 1902. La primera revista para invidentes (Esperanta Ligilo) se publica sin interrupción desde 1904. La revista más importante es Aŭroro, publicada desde 1920. Primeros congresos, desde 1921; asociación internacional definitiva (LIBE) desde 1950. Y una curiosidad: el fundador y muchos años presidente de la Organización Nacional de Ciegos en España (previa a la actual ONCE) fue José Ezquerra, un convencido y muy activo esperantista.

 - Tibor Sekelj (1912-1988). De familia húngara, vivió de niño en muchos países de Europa oriental. Antropólogo, arqueólogo, explorador, periodista... Manejaba con corrección una decena de idiomas. Siendo aún joven, viajó a Argentina para hacer unos reportajes para su periódico y decidió quedarse a vivir allí. Participó en una subida al Aconcagua y de sus experiencias escribió y publicó (¡en español!) el libro "Tempestad sobre el Aconcagua" (1944). De sus aventuras por la selva amazónica sacó los datos necesarios para escribir Kumeŭaŭa, la filo de la ĝangalo (1979) ("Kumewawa, el hijo de la selva"), que ha sido traducido a 22 idiomas y que es el libro escrito originalmente en esperanto que más traducciones  ha tenido hasta la fecha. Viajó por todos los continentes, escribiendo sobre sus experiencias y recopilando infinidad de datos sobre antropología. Conoció a reyes, presidentes y élites intelectuales. Y siempre que pudo, apoyó la causa del esperanto. Incluso consiguió que en 1985, en Sofía (Bulgaria), la Unesco aprobara una resolución en favor de la enseñanza del esperanto en los colegios del mundo. Sobre Tibor Sekelj también se podría escribir una gran novela...

Tibor Sekelj y Julio Baghy en un Kongreso de 1959

- Villanos: son aquellos que en algún momento han buscado o pretendido (con o sin éxito) perjudicar al movimiento esperantista. Incluimos aquí a todos aquellos gobernantes que lo han prohibido en algún momento en algún país, en casi medio mundo (Imperio Ruso,  Francia -y todo el imperio francés-, Alemania, Italia, Unión Soviética, Japón, China...). Se incluye aquí también a aquellos "intelectuales"(¿?) que hayan menospreciado la realidad y los fines del esperanto. Y se incluye aquí también a aquellos lingüistas que traicionaron al esperanto para crear una lengua planificada rival; muy en particular son villanos Louis de Beaufront y Louis Couturat, promotores del Ido* en 1907. A otras lenguas planificadas no se les tiene aversión, pero al Ido y a sus promotores no se les perdona en el país del esperanto.

*El Ido fue un idioma auxiliar creado por esperantistas reformistas que consideraron que la lengua se podía mejorar haciendo una serie de modificaciones. Aunque llegó a tener varios miles de seguidores y una literatura de cierta importancia, hoy apenas lo hablan un centenar de personas, casi todas ellas esperantistas que lo han aprendido por curiosidad.

Y una nota final en este asunto. Esperantujo (o Esperantio,"el País del esperanto") no ha sido siempre -ni es- "el país de la paz y del amor" que presume ser. Al contrario, desde casi los primeros tiempos han existido diferencias, disputas, intrigas y querellas. Es cierto que "la sangre nunca ha llegado al río". Pero las diferencias han sido una realidad. De forma que muchos autores y activistas han sido alabados o vituperados dentro de la comunidad, dependiendo de la postura que hayan adoptado en algún tema determinado, y del grupo al que hayan apoyado. Sin ir más lejos, el mismísimo Ivo Lapenna fue defenestrado de la UEA, en 1974. 

Hay que decir que en Esperantujo han existido más de mil asociaciones distintas que, aunque comparten las ideas esenciales,  tienen puntos de vista muchas veces distanciados respeto a ciertos temas, sobre todo en cuanto a la estrategia a seguir y a los objetivos más inmediatos; y todos sabemos que en cualquier grupo humano surgen disputas. Ahí lo dejo.  

5.- Poesia épica propia

Quizá este sea el punto más significativo en este artículo. Pero también aquí trataré de ser breve. Son muchos los libros (normalmente novelas, y seguramente más de un centenar) que recogen hechos calificables de épicos en relación con el esperanto: persecuciones, fugas, experiencias en guerras, en campos de concentración... Ahí están las obras de los húngaros Tivadar Soros (el padre del magnate  George Soros) y de Julio Baghy, entre muchos otros. Son también muchos -seguramente varios cientos- los libros escritos en la lengua internacional donde aparece el propio esperanto -o la comunidad esperantista- como protagonista o parte importante del relato. Y puede tratarse de hechos reales o ficticios. Y normalmente son textos interesantes. Pero no es de eso de lo que quiero hablar aquí. Me centraré sólo en aquellos grandes poemas que tienen  algún parecido con  las grandes epopeyas de la historia de la literatura: el Poema de Gilgamesh, el Ramayana , la Ilíada, la Eneida, La Divina Comedia, el Cantar de Mio Cid, Los lusiadas y obras de ese tipo.

Una vez más, la diferencia es que en los poemas épicos en esperanto el objetivo no es ensalzar a una determinada etnia o nación, sino mostrar de qué manera la humanidad es una única familia con un mismo destino. En este sentido, la poesía épica en esperanto se parece más al libro La tragedia del hombre (1861), obra del húngaro Imre Madách. 

De la literatura en esperanto en este campo, citaré solo las siguientes obras:

- La infana raso (1955) del escritor escocés William Auld (1924-2006).  Poema en 25 capítulos que viaja por la forma de ser del ser humano y trata de explicar por qué su comportamiento es tan infantil, hasta el punto de crear la desgracia en la Tierra.

Traducción al italiano de La Infana Raso

- Poemo de Utnoa (1993) del escritor catalán Abel Montagut. Más de 7.000 versos alejandrinos de quince sílabas, divididos en siete cantos. Cuenta la historia de un clan que en tiempos de la antigua Mesopotamia lleva una existencia nómada, de un país a otro. Se intercalan elementos de ciencia ficción, futurismo, y menciones a epopeyas antiguas, muy en particular al tema del diluvio universal. Una obra maestra.

- Los poemas de Zamenhof . El doctor  L.L. Zamenhof -el "simple" iniciador de la lengua internacional, como a él le gustaba que le llamaran- era un científico con alma de poeta. Escribió apenas una decena de poemas en esperanto, pero han quedado como himnos que recogen la esencia de su creación y de la lucha necesaria hasta poder alcanzar los objetivos del esperantismo. Especial mención merecen los poemas La espero (1890) y La vojo (1896), muchos de cuyos versos son aprendidos de memoria y se usan como proverbios imprescindibles en la cultura del esperanto. Ejemplos:

- En la mondon venis nova sento... ("Al mundo ha llegado un nuevo sentimiento...")

- Eĉ guto malgranda, konstante frapante, traboras la monton granitan... ("incluso una gota pequeña, golpeando constantemente, hará un agujero en un monte de granito", en alusión a la necesidad de avanzar con paciencia, poco a poco y sin miedo a los obstáculos)

- La nepoj vin benos... ("los nietos os bendecirán...", en alusión a que el esfuerzo que se haga por difundir el esperanto tendrá al final premio, y que quizá el más grande de esos premios es que nuestros nietos "nos bendecirán" por haberlo intentado con tenacidad).

6.- Esperantismos ¿"puros"?

¿Qué tipo de lengua es el esperanto? Nadie pretende ocultar que el esperanto es una lengua artificial (con la connotación negativa que eso acarrea en muchos círculos "intelectuales"), una lengua diseñada por un médico de origen judío, que nació y vivió en diversos lugares de la parte occidental del Imperio Ruso. 

La diferenciación entre lengua "natural" (o mejor: "étnica") y "artificial" (o mejor: "planificada") es válida en un primer acercamiento al tema. Pero hay que dejar claro que casi todas las lenguas "naturales" tienen mucho de artificial. Para empezar, la escritura es siempre artificial; por otra parte, un porcentaje importante del léxico proviene de préstamos de otras lenguas, préstamos que no han entrado de manera "natural" en las lenguas, sino que se han introducido por la actividad intelectual de especialistas en determinados asuntos. Y no nos engañemos, casi todas las formas estandarizadas de las "grandes lenguas" son sistemas lingüísticos artificiales en mayor o menor grado. Por no hablar de casos como el bahasa indonesio, el euskera batua o el hebreo moderno. Lo que pasa con un idioma como el esperanto es que ha sido planificado de antemano, con carácter previo, en todas sus bases; pero una vez que "echa a andar", fluye de manera casi tan natural como una lengua normal.

La lengua que este hombre diseña es una lengua "a posteriori", lo que quiere decir que casi todos sus elementos han sido tomados de alguna manera de lenguas previamente existentes. Lo que Zamenhof hace es eliminar irregularidades, excepciones y establecer una gramática con coherencia interna, que trate de evitar ambigüedades y permita aprenderla con facilidad.

Inevitablemente, Zamenhof ha de tomar una serie de decisiones, y dentro de esas decisiones ha de pagar una serie de "peajes" para intentar que lo que él está creando pueda tener alguna posibilidad de alcanzar la finalidad que busca.  Y así, el iniciador del esperanto toma decisiones "pragmáticas" y decide, entre otras cosas:

- utilizar el alfabeto latino, si bien con algunas letras propias (como ya hemos visto,  básicamente letras "normales" con un signo diacrítico). Inventar un alfabeto propio lo habría hecho más "neutral"; pero habría perjudicado a todo el mundo y no habría beneficiado a nadie. Pensemos que hoy día todos los niños chinos conocen el alfabeto latino, gracias al pinyin.

- que la base del léxico va a venir de préstamos tomados del latín, griego, francés y alemán; y también toma algo del ruso, polaco, inglés, yidish, hebreo... Son la lenguas que él conoce mejor y se sirve de ellas, aunque nada ha impedido que en su evolución posterior se hayan incluido palabras tomadas de casi cien idiomas distintos.

Aquí también habría sido mucho más "neutral" inventar todas las palabras desde cero, como han  hecho algunas otras lenguas artificiales. Si somos estrictos, eso habría implicado que incluso los nombres de los países, regiones, ciudades, ríos, etc, tendrían que haber sido inventados de la nada. Zamenhof no tenía tiempo para tanta cosa, considerando aquí también que sería una solución muy poco pragmática, que no beneficiaba a nadie y perjudicaba a todos. 

No obstante, algunos elementos del esperanto son "a priori", es decir, no están tomados de alguna lengua o cultura ya existente. De igual manera, existen también palabras propias del esperanto que han surgido entre los hablantes sin haber sido tomadas de ninguna lengua. Y también hay creaciones sociales propias. Veamos algunos ejemplos de todo esto.

a) El cuadro de voces simples (lo que nosotros llamamos la tabel-vortoj) está diseñado como elemento a priori. Y es que es un campo ideal para diseñar el idioma con trazos matemáticos. En efecto, se trata de 45 palabras que expresan los interrogativos, relativos y correlativos -ya sea en forma de conjunción o de adverbio- y que equivale aproximadamente a todo el entramado que en inglés usa la "w" :who, what, where, how, when, etc. 

Las ventajas de un diseño lógico son evidentes. Veamos la serie de palabras de este cuadro que están relacionadas con el tiempo cronológico, y sus equivalentes en español y en inglés. Cualquier observador neutral puede sacar conclusiones:

- iam  / alguna vez / sometime, ever

- kiam / cuando, cuándo / when 

- tiam  / entonces / then

- ĉiam / siempre / always

- neniam / nunca / never

b) Hay ciertamente otros elementos gramaticales a priori (algunas preposiciones, algunos sufijos muy particulares, etc) pero me gustaría mejor tratar un poco lo siguiente: cómo la lengua de Zamenhof procede con frecuencia a la aplicación de categorías gramaticales ya existentes a aspectos del lenguaje que en las lenguas étnicas se resuelven de manera irregular. Es, entre otros ejemplos, el caso de los números ordinales respecto a los cardinales, donde la terminación propia para el adjetivo (-a), se usará para esta tarea, sin excepciones. Comparemos aquí también entre las tres lenguas:

- unu/unua - du/dua - tri/tria... dek/deka...

- uno/primero - dos/segundo - tres/tercero... diez/décimo...

- one/first - two/second - three/third... ten/tenth...

Una regularidad semejante tiene muchas ventajas. Imaginemos un estudiante japonés que aprende español y otro que aprende esperanto. El que aprende español aunque ya sepa decir "dos", "diez" y "siete", jamás podrá deducir cómo se dice "veintisiete", y mucho menos su ordinal, "vigesimoséptimo" (esto último cuesta trabajo incluso a los nativos de la lengua española...). Pero el japonés que aprende esperanto lo tiene fácil, porque vigesimoséptimo se dice, sin lugar a dudas: dudek sepa (du/dek/sep/a = 2+10+7+a)

c) Todas las lenguas tienen palabras y expresiones intraducibles o de difícil traducción. La inteligencia artificial (IA) tiene ahí un hueso duro de roer. Con el paso de las décadas -y de lo siglos- el esperanto ha ido generando también un buen puñado de palabras y expresiones propias, intraducibles o de difícil traducción.  Cualquier esperantista con conocimiento medio de la lengua sabe lo que significan. Los traductores automáticos no sabrán qué respuesta dar:

- krokodili. Literalmente sería algo así "hacer el cocodrilo", y significa en nuestro mundo hablar en una lengua étnica (español, catalán, búlgaro, coreano...) en un ambiente donde se debería estar usando el esperanto, por ejemplo, durante un kongreso, en una charla entre amigos. Es curioso cómo finalmente el cocodrilo ha terminado por convertirse casi en la mascota del esperantismo.

- Kabei. Significa abandonar el movimiento esperantista sin motivo aparente. La palabra viene del médico y escritor  polaco conocido como Kabe, quien, después de unos años de activo y prolífico esperantismo, lo abandonó sin dar explicaciones. Hay que decir que, muchos años después, poco antes de morir, Kabe volvió al esperanto, pero la palabra ya había echado raíces en el idioma. Eso sí, se forjó el término malkabei (=lo contrario de kabei) . 

La lista sería muy larga, y no aquí hay espacio ni tiempo para tanto detalle. Me limitaré a enumerar algunos otros ejemplos: en la tago de Sankta Neniamo, je la barbo de Zamenhof, samideano, aktoj de la Akademio, UEA, TEJO, SAT, volapukaĵo, la fina venko, finvenkismo, raŭmismo, gufujo, P.I.V., Reta Vortaro, kongresejo, programero, iĉismo, riismo, kajmani, aligatori... En resumen, casi un universo paralelo.

d) El Pasporta Servo (servicio de pasaporte). Se creó en 1974 y es una red mundial de personas que de manera gratuita acogen en su casa a esperantistas que por alguna razón están en la ciudad del receptor. La única condición es hablar un poco de esperanto. Es un recurso ideal para viajar sin necesidad de reservar en hoteles. Hay que señalar que Pasporta Servo funciona nada menos que treinta años antes de que se pusiera en práctica el servicio parecido llamado Couchsurfing -por el que por cierto desde hace unos años hay que pagar...

e) Los congresos. Muy probablemente los congresos (kongresoj) son la creación social más importante del esperantismo. Cada año se celebran en el mundo alrededor de 300 congresos, de dimensiones muy dispares: algunos reúnen a 2000 ó 3000 personas; otros congregan a apenas unas decenas. En cualquiera de los casos, son seguramente los únicos congresos internacionales que no usan servicio de traducción e interpretación. El Universala Kongreso (UK) se celebra desde 1905. A nivel de países, el más antiguo es seguramente el congreso anual japonés (Japana Esperanto-Kongreso), que lleva alrededor de 110 ediciones, desde 1906. En el caso de España, este año está previsto que se celebre la edición número 82, que no está mal.

Exposición de libros en esperanto en un kongreso

7.- Reflexión final. Dice Esther Schor, profesora de la Universidad de Princeton (Nueva Jersey), que el esperanto no ha conquistado el mundo y que muy probablemente no lo hará. Pero que lo que sí es cierto es que cambia -muy positivamente- la vida de aquellos que se animan a aprenderlo. Y yo añado que para que algo tan bonito llegue a la gente, sería esencial que al menos se mencionara en los colegios, que se le dedicara unos minutos en alguna clase, que apareciera en algún libro de texto, que las autoridades no lo ignoraran de una manera tan despreciativa, tan innoble. 

Mi vida ya está en su etapa final, pero desde hace años me pregunto:¿cómo es posible que en el colegio y en el instituto hubiera tiempo suficiente para enseñarme lo que era el misterio de la Santísima Trinidad, y quién fue el Gran Capitán (y sus "heroicas" campañas militares); que tuviera que estudiar qué estupidez es el dadaísmo; y que hubiera tiempo para que me aprendiera de memoria las propiedades de decenas de minerales; y la chorrada de las etapas anal y fálica del crecimiento, según Freud; y que tuviera que aprenderme las absurdas conjugaciones del latín y tantas, tantas cosas más... Y que nunca hubiera tiempo ni lugar para que ningún libro ni ningún profesor mencionara, siquiera sea de paso, qué era el esperanto? Lo siento. No tengo mucho que compartir con el mundo oficial. Me retiro a mi mundo. Es más bonito y más divertido. Y más inteligente.Y más humano.

Un saludo a todos los que han leído este artículo hasta el final. Gracias. 

 

L.L. Zamenhof saliendo de la sala de congresos en el UK de 1905