Tria parto. Tiam alvenis kristanismo. Kaj ĉio ŝanĝiĝis

Mi decidis dediĉi tiun ĉi trian ĉapitron al kristanismo pro la precipa kialo, ke ĝia “fina venko” sur paganismo kaj aliaj religioj rezultigis tre gravan modifon en la maniero vidi, kompreni kaj komprenigi la mondon. Kaj ne nur en mitologiaj kaj religiaj aferoj. Ankaŭ en filozofio, kutimoj, moroj scienco kaj kalendaroj. Ni pensu nur pri la fakto, ke la tuta mondo starigas la unuan jaron de la kalendaro en la momento de la supozata naskiĝo de Jesuo, akceptante tion - almenaŭ implice- kiel centron de la historia rakonto. Tutcerte, tio ne signifas nek implicas ke la tuta mondo estas -nek estos- kristana. Mi estas certa ke oni daŭre uzas tiun historian punkton ĉar reanstataŭigi ĝin per alia historia dato aŭ fakto igus la librojn pri historio - jam difinitajn sur tiu tempa kalkulbazo-  pelmeloj nemastrumeblaj kaj senfina fonto de konfuzoj kaj kapdoloroj. Do, tre pli bone oni lasu tion daŭre tiel, kaj oni ne komplikigu pli la aferojn...

Tiel mi desegnis Jesuon kaj la kristogramon

 

 

Sekvante la hebrean tradicion

La unuaj kristanoj estis judoj kiuj pensis ke Jesuo estas la Mesio, t.e. reĝo kiu devenas el Davido kaj kiu, en konvertita mondo, liberigos la hebrean popolon kaj starigos la Regnon de Javeo. Tutcerte, temas pri malsama vidpunkto pri la afero de mitologio, ĉefe pro la fakto, ke temas pri monoteisma aliro. Tamen, la fantaziaj rakontoj, la mitaj bazoj sur kiu ĝi staras estas fakte tre similaj al tiuj de la tradicioj jam ekzistantaj en la antikvaj tempoj. Do, en la rakonto aperas ĉiopova estaĵo (“La Eternulo”) kiu povas ĉion kontroli, puni tiujn kiuj ne obeas ĝin kaj premii tiujn bonulojn kiuj plenfide kredas en ĝi. 

Okazas, ke tiu nova mesaĝo estis disvastigita ene de semida popolo kiu jam en tiu tempo estis sufiĉe helenigita en diversaj aspektoj. Tiam, la apostolo Paŭlo, romia civitano, prenis la rudron, alportis la mesaĝon tra la imperio kaj al Romo -tiutempe centro de la mondo- kaj firme asertis, ke la Evangelio estas por ĉiuj popoloj, ne nur por la hebreoj. 

Surmura desegna epigrafo en mia urbo Malago

Ĝi venis, suferis, venkis...

La alveno de iu nova profeto al la juda mondo estis tute sensignifa okazo por la ĉirkaŭantaj civilizacioj. Fakte, judoj vivadis sian propran vojaĝon tra la historio kaj ili ne estis sufiĉe fortaj el milita vidpunkto por tro atenti ilin. Tamen, ĉi-foje okazis ke la mesaĝo de tiu nova profeto estis alprenita kaj sekvata ankaŭ de helenigitaj judoj. Kaj la tuta afero alvenis al Romo, kie la indiĝena tradicia diaĵaro estis jam afekciita de aliaj orient-devenaj kultoj, nome la t.n. misteraj kaj ekstazaj kultoj. Tiel, komence de la imperia epoko multaj romiaj civitanoj aliĝis al religiaj tendencoj kies diaĵoj estas Mitrao, Iziso, Mazdao, Cibelo... Kristanismo estis nur unu plia en tiu pelmelo kiu staris apud la Kapitolia triopo. 

Oni povas diri ke, ĝenerale, la tiutempaj romianoj sekvis ian sinkretisman aliron rilate al tiuj aferoj. Do, ili samtempe kultis kaj la tradiciajn diojn kaj tiujn ĵuse alvenitajn. La aŭtoritatoj ne tro zorgis pri tiu afero kaj, kvankam iom persekutis kelkajn tendencojn (bakĥanalioj, maniĥeismo, druidaĵoj...), oni ĝenerale akceptis ilin, se la publika ordo ne estis tro tuŝita. 

Eĉ judaismo estis pli-malpli respektata. Kvankam estas ja konata la detruo de Jeruzalemo far la Titaj legioj (70 p.K.), fakte la malpermesaĵoj al judoj estis kutime nur partaj kaj ne permanentaj. Tamen kristanismo estis vidata kiel io iom pli danĝera por la interna paco. La motivo estas ke, male al judaismo, kristanoj praktikis prozelitismon kaj daŭre serĉis novajn adeptojn ene de ĉiuj sociaj kaj kulturaj tavoloj. 

“La venko de la fido” (kristanoj atendantaj la  morton en la cirka prizono), far la irlanda  pentristo Saint Georgo Hare ĉ. 1900. 

Estas sciate ke, ekde la Nerona epoko, kristanoj estis daŭre persekutataj en multaj diversaj kampoj kaj kruele mortigitaj ene de la Roma cirko. Eble la plej akra kaj sovaĝa persekutado okazis dum la tempo de Diokleciano, fine de la tria jarcento. Tamen, tiam okazis ke Konstantino la Granda, okaze de enlanda milito kontraŭ Majencio, ŝajne ricevis la helpon de la kristana Dio. Kaj ke la patrino de Konstantino -nome Helena- estis ankaŭ adepto de tiu Dio. Tiam, pere de la Edikto de Milano (313) oni akceptis ĉiujn religiojn; kaj, kvankam kristanismo ne estis elektita kiel tiu “oficiala”, oni respektis ĝin iom pli ol la aliajn fidojn. Kaj tre baldaŭ eĉ oni ordonis detrui paganismajn templojn tra la Imperio... 

Tiam kristanismo persekutis ĉion alian

Kvankam estis iom da rezisto al la altrudado de kristanismo -kiel tiu mallonga periodo de Juliano la Apostato (361-363)- fakte la eventoj direktiĝis al la fina devigo de la kristana fido en la tuta Imperio. Tiel, Teodozio la Unua dekretis la Edikton de Tesaloniko (380) kiu deklaris kristanismon la oficiala religio de la ŝtato. Ekde 391, sub la forta influo de la ĉefepiskopo de Milano, nome Sankta Ambrozio, oni persekutis ĉiujn spurojn pri paganismo (tiel, oni eĉ malpermesis la Olimpiajn ludojn en Grekujo). Kaj en la orienta kaj en la okcidenta partoj de la Imperio ne plu estis permesataj aliaj dioj ol tiu “vera”.

Ene de la afero pri la rilatoj inter fido kaj scienco, la demando povus esti tiu ĉi: kial la Eklezio ne havis -ĝenerale- bonajn rilatojn kun scienco? Unue, pro tio ke iamaniere scienco rilatis al la paganismaj tempoj. Certe, post Sankta Aŭgusteno oni ĝin akceptas kiel komplementa parto de teologio. Tiel, oni celas alveni al “la Vero” per duobla vojo: tiu indikita de la vera fido kaj tiu vidita de scienco. Tamen, oni nepre devis akcepti tion ke, se estus diferencoj inter la solvoj proponitaj de ambaŭ, la vojo indikita de la fido estos ĉiam tiu preferata. Nur matematiko estis iom akceptata, tre eble tial ke temis pri abstrakta scio kiu ne tro rilatis al la teraj realaĵoj. Tamen, eĉ tio ĉi ŝanĝiĝis kiam Koperniko kaj ties posteuloj utiligis matematikon por alveni al la konkludoj kiuj post la Mezepoko revoluciis la tutan sciencan sintenon. 

Post kondamni la teoriojn de Koperniko, Keplero kaj Galileo, la Eklezio daŭre kondamnis aliajn postajn sciencajn proponojn kaj malkovrojn kune kun ties subtenantojn. Tiel, la malbeno de la kristanaj religiaj aŭtoritatoj falis sur la mekanika fiziko de Kartezio, la atomismo, la teorioj pri la evoluo de specioj, la geologiaj eltrovoj, kaj ankaŭ kontraŭ ĉiu ajn mezuro de la historiaj tempoj kiuj ne akordiĝus al tiu proponita de la Sanktaj Skriboj. Eĉ en 1907 okazis ĝeneralan kondamnon al ĉiu moderna vidpunkto...

 

Feliĉe, iom post tiu momento tiu adversa sinteno komencis ŝanĝiĝi, kaj la papo Pio la 12a agnoskis sian simpation al la scienculoj. Oni devis atendi ĝis 1982 por vidi la pardonpeton faritan de la papo Johano Paŭlo la Dua pri la afero Galileo. Kio okazos prie en la estontenco? Oni vidos.

La kalendaro kaj la “Jaro de la Sinjoro” (Annus Domini)

Ĉirkaŭ la jaro 330 la papo Julio la Unua fiksis la naskiĝon de Jesuo je la 25a de Decembro, koincidigante tion kun la paganismaj Saturnaj festoj kaj tiuj de Sol Invictus ("suno nevenkita") festitaj je la sama dato de Decembro. Ĉirkaŭ la jaro 450, la papo Leono la Unua deklaris la kristnaskan tagon “grava festo katolika”. En 529, la orienta Romia imperiestro Justiniano deklaris tiun feston kiel “oficialan” tra la imperio. 

"En la Jaro de la Sinjoro 1931"

Kutime la antikvaj civilizacioj ne tro atentis pri la fakto kiam komenci kalkuli la jarojn ene de iliaj kalendaroj. La ekiĝo de la periodo de iu dinastio, la okazigo de la unuaj Olimpiaj ludoj, iu fama regnestro, jen tio kio markis la komencon de la diversaj eraoj kaj epokoj. 

La papo Johano la Unua (m. 544) komisiis al la monaĥo Dionizo la Malgranda (Dionysius Exiguus) la laboron komputi la datojn de la Paskoj celebrotaj dum la sekvantaj jaroj meze de la sesa jarcento. Post iom da laboro, Dionizo decidis ne plu uzi la tiutempan kutiman Dioklecianan eraon (kiu ekiĝis memore al la unua jaro de la regado de la Romia imperiestro Diokleciano) tial, ke fakte tiu imperiestro estigis la plej kruelajn persekutojn kontraŭ la kristanoj. Tial, Dionizo decidis fiksi la paskajn datojn komisiitajn asignante al ili -kiel jara indikilo- tiu de la supozata dato de la naskiĝo de Jesuo. La unua nomo asignita al tiu kalkulo estis la Enkarniĝa erao, poste konata kiel “Dioniza erao” kaj historie rekonata kiel Annus Domini. 

La akceptado de tiu ĉi nova starta punkto por la nombrado de la jaroj ne estis tuj sekvata. Tamen, oni ne tro atendis ĝis kiam la angla Beda la Respektinda (Beda Venerabilis, m. 735) komencis ĝin uzi. Aldone, la historiaj libroj rakontas ke Karolo la Granda estis surtronigita la kristnaskan tagon de la jaro 800. Poste, la eklezia kancelario ĝenerale uzis ĝin ekde la komenco de la deka jarcento. 

Fakte, la determinado de tiu lia kalkulo ne estis tro ekzakta, ĉar tre eble li tion fiksis kvar kvin jaroj antaŭ la ĝusta dato. Tamen, tiu kalkulo estas la bazo por la ĝenerala mezuro de la Kristana erao, uzata nuntempe en la tuta mondo. 

Iom rilatas al tio la fiksado de la t.n. Annus Mundi (Jaro de la mondo) far la judaj saĝuloj fine de la Mezepoko. Sekvante la Biblian spurojn kaj datenojn, oni establis ke la mondo estis kreita en la jaro 3761 antaŭ la naskiĝo de Jesuo. Tiel, la jaro 2020 estas la ekvivalento al la juda jaro 5781. Verdire, tiaj kalkuloj estis farataj de multaj kleruloj (ankaŭ kristanaj) ekde la 2a jc. Eĉ la jam menciita Beda faris unu sian propran. Pro tio ke la rezultoj de tiuj ĉiuj enketoj estis inter si sufiĉe malsimilaj, finfine oni preferis alpreni nur la ideon de la Anno Domini kaj flankenmeti tiun pri la kreado de la mondo far Dio. Nur en la ortodoksa hebrea tradicio oni konservas la kalkulon kiun Majmonido aprobis kiel "ĝustan" fine de la 12-a jarcento. Sed, fakte, jen alia temo por alia prelego... 

Fine, oni aldonu ke la Julia kalendario estis iom modifita dum la regado de la papo Gregorio la 13a. Ekde tiam oni aldonas unu suplementan tagon ĉiun kvaran jaron por pli precize alĝustigi la sunan jaron al la kalendara kalkulo. Tiel, ekde 1582 estos la “Gregoria kalendaro” tiu uzata en multaj el la kristanaj landoj, kvankam ĝi ne atingis universalan observadon ĝis la komenco de la 20a jarcento. 

Vidu la salton inter la 4a kaj la 15a de Oktobro...

-----------------------------------------------------------

- Noto al la eblaj legantoj: pro diversaj personaj motivoj, mi devas haltigi ĉi tie la daŭrigon de tiu ĉi projekto. Eble estontece mi reprenos ĝin. Ni vidos. 

 

Promenante tra la stratoj de Malago mi fotis tiun ĉi kuriozan fasadon, en iom nuba tago. Mi ne scias kial, sed ĝi memorigas al mi tiun miksaĵon inter homaĵoj kaj diaĵoj kiu tiel ofte aperas tra la homara historio. Mi uzos ĝin por la ebla estonta kvara parto de tiu ĉi eseo, kie mi celas ankaŭ enkonduki la nocion pri katasterismo (t.e. la nomado de la astroj laŭ mitaj roluloj kaj eventoj).

Reve apud vi

Lundo, frida maro, kruta klif’

sed tio ne gravas apud vi

nun, malgaja aer’, akra sun’

venas vi, iras for ĉia pun’

griza mateniĝ’, eĉ dolora

jen vi aperas, tago glora

laboro al lontana tero

vi ridetas, dolĉa afero

la nokto venos, vi iros for

restu, kara, en mia memor’

 Dua parto. La scienca vojo: de Taleso ĝis Galileo

Nun, ke ni jam vidis la resumon pri la mitologia aliro al la mondo, alvenas la momento aliri la "racian vojon", tiun kiu ebligus nin kompreni, komprenigi kaj ekspliki la originon kaj kialon de ĉio, kio ĉirkaŭas nian ekzistadon. Kaj tion fari sen la interveno de dioj kaj mitaj elementoj. Sed okazas ke, je tiu ĉi punkto, oni devas almenaŭ establi duoblan vojon. Ni vidu.

 

a) La ideisma aliro. 

Unuflanke, situas la teorioj kiuj subtenas ke ĉio kio ekzistas en la mondo estas kopio de ia ideo antaŭa kio ekzistas en nia menso, kaj ke eblas trovi kaj ĝui ian “perfektan spiritan ideon” de ĉiu ajn realaĵo. Tiel, niaj sensoj perceptas la “tuŝeblaĵojn” sed tiuj estas nur kopioj de la originaj perfektaj ideoj. Laŭ Platono, supre de la piramido troviĝas la “ideo pri Bono”.

Ene de tiu ĉi koncepta fokuso citeblas la jenaj gravaj filozofoj: Parmenido, Platono, Sankta Aŭgusteno, Plotino. Poste, je la baroka epoko, troviĝos alispecaj raciismaj pensuloj, kiel Kartezio, Leibnico kaj Spinoza.

b) La materia aliro. 

Aliflanke, situas la teorioj kiuj subtenas ke la vera mondo -kaj ties esenco- situas en la materiaĵoj, ne en la abstraktaj ideoj. La ĉefa filozofo kiun oni devas inkluzivi ĉi tie estas Aristotelo, disĉiplo de Platono, sed kiu ege distanciĝis disde sia majstro (Amicus Plato, sed magis amicas veritas/ Platono estas mia amiko, sed pli grava amiko mia estas la vero). Tamen, jam en Taleso de Mileto kaj ĉe la Mileta skolo oni povas spuri la radikojn de tiu materiisma sinteno, kiu fine kondukos la homaron ĝis la vera malkovro de la scienca vojo kiu fine klarigos la realaĵaron kiu ekzistas en nia universo. 

Nu, tiu dua tendenco estos tiu ĉefe montrata de mi en la subaj alineoj por montri la “sciencan vojon” kiel kontraŭan al la mitologia vojo jam vidita en la unua ĉapitro.

Tiel mi vidas la sciencan vojon dum la antikveco: centre, japana abako (sorobano)

Aldonaj avertoj pri la posta enhavo.

Kvankam denove mi sekvos la fadenon kiun montras la greka-okcidenta vojo, aliaj kulturoj estos ankaŭ iom pritraktitaj je la fina parto de la ĉi-suba resumo.

Tuj poste, mi komencos komentarii pri la diversaj kalendaroj uzataj de la homaro tra la historio. Tutcerte, estas ja en la astronomio kaj en la kalkulo de la tempo la du precipaj kampoj kie mitologio kaj racio/empirio miksiĝas. Ni vidos kiel -kaj kiom- misekvilibra estas la rezulto de tiu longa procezo, el kiu la kalendaro estas tre bona specimeno. (La definitiva kalkulado de la tempo laŭ la gregoria-kristana kalendaro estos pritraktita en la venonta ĉapitro, kiu estas specife dediĉita al la alveno kaj fina venko de la kristanisma monda vidpunkto fronte al paganismoj kaj aliaj religioj kaj kulturoj).

Helenuja saĝuloj

Ĉirkaŭ la jaro 600 a.K. estas la historia momento al kiu oni kutime aljuĝas la starton de la greka filozofio. Jes ja dum multaj jarcentoj oni ne distingis inter la diversaj branĉoj de scio kaj kono, kaj do iu ajn homo kiu pripensis pri naturaj kaj homaj aferoj sen konsideri la ekzisto de dioj estis taksata kiel filozofo. Kaj tiu momento situas iom post la epoko de Homero kaj Heziodo kaj iom antaŭ tiu de la poeto Pindaro. Ni iom vidu.

  

- Taleso de Mileto. Li estis la unua greko kiu komencis analizi la ĉirkaŭantan mondon kaj provis alveni al iu racia klarigo pri ties origino. Taleso estis la unua kiu racie observis kaj spekulativis. Kaj li establis ke la αρχή (fundamento) de ĉio kio ekzistas estis akvo. Temas certe pri iu naiva aliro al tiaj gravaj demandoj. Sed tamen, estis la unua fojo kiam racio stariĝis antaŭ mitaj rakontoj.

Ankaŭ en Mileto (sud-okcidente de Anatolio) naskiĝis kaj filozofis du disĉiploj de Taleso, nome Anaksimandro kaj posta Anaksimeno. Laŭ la unua el ili la fundamento de ĉio ne estis akvo, sed ia "senlimaĵo" (’άπειρον). La postaj aŭtoroj kaj skoloj ege alfrontis tiun aferon de la “fundamento” kun diversaj solvoj, kiujn ni ne menciu. Prefere ni daŭrigu nian vojon tra aliaj kampoj.

- Pitagoro (6a jc a.K). Kvankam li naskiĝis en la insulo Samoso, poste li iris, vivis kaj mortis en Krotono, sude de Italio. Aldone al sia fama teoremo kaj al multaj aliaj aferoj, Pitagoro estis la unua kiu konceptis la Teron kiel sferon.

- Parmenido de Eleo (suda Italio, ĉ. 500 a.K.). Por li, la realaĵo estas unu kaj neŝanĝebla. Lia disĉiplo Zenono de Eleo eĉ demonstris la neeblecon de moviĝo.

- Heraklito staras je la mala flanko al Parmenido, kio povas esti resumita en unu fama frazo lia: “vi ne banos vin dufoje en la sama rivero”.

- Arkimedo (3a jc a. K.). Matematikisto, fizikisto. Famaj estas la principo de Arkimedo kaj la ŝraŭbo lianoma.

- Aristarko de Samoso (3a jc A. K). Li demonstris kelaTero rotacias ĉirkaŭ la Suno.

- Erastoteno el Cireno (3a jc a.K.). Li determinis la teran cirkonferencon kajeraris nur je 75 kilometroj.

- Eŭklido (3a jc a.K.). Matematikisto kaj geometro. Li instruis en Aleksandrio.“Elementoj” estas la nomo de lia verko kiu alvenis al ni. Temas fakte pri kompilo de antaŭaj verkoj de aliaj saĝuloj, ĉefe pri geometrio, kaj ĝia graveco atingis nian hodiaŭon. Nur la modernaj “elipsaj geometrioj” ne sekvas ĝin komplete.

- Hiparko de Niceo (2a jc a.K.), kiu katalogis pli ol 800 stelojn.

- Klaŭdio Ptolemeo (2a jc p.K.). Jen alia aŭtoro de Aleksandrio. Surbaze de tio, kion determinis Hiparko, Ptolemeo katalogis pli ol 1000 stelojn kaj 44 konstelaciojn. Lia plej konata libro nomiĝas Almagesto (araba vorto por la “plej granda” ), kvankam ĝia origina greklingva titolo estis Μαθηματική Συνταξις. La influo de tiu ĉi verko sur la tutmonda astronomio estis enorma, almenaŭ ĝis la alveno de la “Kopernika revolucio”, multajn jarcentojn poste.

- Miksita kun mitologio menciendas la statuo de Artemiso en Efeso, kiu ĉirkaŭ ĝia kolo surhavis specon de koliero kie videblas la zodiakaj signoj, jam konataj en tiuj lontanaj antikvaj tempoj. Pro la detruado de la templo -kiun mi tuj rakontos- nune oni nur konservas suditalan postan replikon de la statuo. La templo de Artemiso en Efeso estis siatempe unu el la sep mondaj mirindaĵoj. Kiel sciate de multaj, la templo estis detruita per bruligo estigita de iu ŝafisto, nome Erostrato, kiu deziris alvenigi sian nomon al postaj jarcentoj, kaj tiel iĝi eterna famulo. Kvankam poste oni rekonstruis la templon, ĝi fine kaj definitive malaperis post la invado de la gotoj kaj la posta detrua impeto de kristana tumultema homamaso.

- Lukretio (Titus Lucretius Carus), kiu estis Roma poeto kiu mortis en la jaro 53a a. K. Mi deziras inkluzivi lian nomon en tiu ĉi eta listo ĉar temas pri unu el miaj preferataj aŭtoroj el la antikveco. La motivo estas, ke Lukretio estis poeto kiu verkis longan poemon, nome De rerum natura, kie li montras sian filozofian sintenon kiel adepto de la atomisma teorio starigita de Demokrito (460-370 a.K:) kaj sekvata i.a. de Epikuro. Jen ekzemplo pri klara racia sinteno de poeto en tempoj antikvaj. 

Post Mezepoko alvenis revolucio

Longa salto tra la jarcentoj estas tiu farenda por alveni ĝis la tri astronomoj kiuj ĉion ŝanĝis rilate la vidpunkton pri la strukturo de la universo. Tie estos trovitaj:

- Nikolas Koperniko, pola matematikisto, kuracisto kaj astronomo kiu re-establis la suncentrisman vidpunkton de Aristarko, asertante ke la centro de la universo ne estas Tero, sed Suno. Tiel la Tero rotacias ĉirkaŭ si mem ĉiutage kaj rondiras ĉirkaŭ la Suno unufoje en ĉiu jaro. Tamen, la unuaj ekzempleroj de lia gravega verko De revolutionibus (1543) alvenis al Koperniko ĵuse antaŭ ties forpaso. Tiel, la gloro -kaj la akraj persekutoj- pro tiuj teorioj estos travivitaj de aliaj aŭtoroj.

- Johano Keplero, germano kiu elmigris al Prago. Tie li publikigis sian libron Mysterium cosmographicum (La kosmografia mistero, 1596), kie li sekvas la teoriojn jam proponatajn de Koperniko. Kepler sendis kopion de tiu ĉi sia unua traktaĵo al sia amiko T. Brahe (dana astronomo loĝanta en Prago) kaj al Galileo. Li daŭrigis sian esplorojn per postaj verkoj, nome Astronomia nova (Nova astronomio, 1609) kaj “Pri la harmonio de la mondo” (1619), ene de kiuj li disvolvas siajn vidpunktojn pri la elipsaj orbitoj de la planedoj, konatajn kiel “la Leĝoj de Keplero”.

- Galileo Galilei (1564-1642) italo naskiĝinta en Pizo. Li estis iu tipa renesanca homo, ĉar li interesiĝis ne nur pri scienco sed ankaŭ pri pentrarto, literaturo kaj muziko. Li reprezentas la plej gravan kaj akran konflikton inter la religia kaj la scienca sintenoj. Galileo reinventis teleskopon, malkovris kvar Jupiterajn satelitojn, la ringojn de Saturno, ktp. En fiziko, li establis la t.n. “leĝon de la libera falo”.

Tutcerte, la listo pri gravaj astronomoj, fizikistoj kaj, ĝenerale, sciencistoj, estus longega, kaj tio ne estas la celo de tiu ĉi humila kaj anekdotema eseo. Tamen, mi almenaŭ volas ke estu menciataj la jenaj gravuloj, kiel tiuj emocie plej ŝatataj de mi: Isaak Neŭtono, Pierre Simon Laplace, Antoine de Lavoisier kaj J. B Lamarck.

Scienco klarigas la mondon...

En aliaj kulturaj areoj, estas mia deziro ke estu cititaj la jenaj:

- Aviceno (980-1037). Origine el Uzbekistano, li estis probable la plej grava klerulo de la araba mezepoka mondo, estante samtempe kuracisto, astronomo, matematikisto kaj poeto.

- Averoeso (1126-1198, Kordovo-Marakeŝo). Kuracisto, astronomo. Li kompendiis “Almagesto-n” kaj komentariis Aristotelajn verkojn.

- Ŝi Ŝen (ĉ. 350 a.K.). Ĉina astronomo. Li katalogis ĉirkaŭ 800 stelojn. Direndas ke la ĉinaj astronomoj difinis preskaŭ 300 konstelaciojn, dividitajn en 28 “ĉelojn”, kiuj enhavas la tutan firmamenton. Ni vidos, ke en Okcidento la nombro de konstelacioj ne atingas eĉ la nombron cent. Ne tiom gravas, ĉar fakte konstelacioj estas nur imagaj desegnoj kiuj diferencas en ĉiu kulturo kaj epoko.

- Ŝen Kuo (11a jc). Ankaŭ ĉina, kaj vera homo universalis (t.e. homo kiu pritraktas pri ĉio). Li verkis pri fiziko, astronomio, kartografio, geologio, medicino, muziko, matematiko, statistiko... En lia tre grava verko  Mènxī bǐtán (“Apud la rojo de miaj sonĝoj”) li unuafoje enkondukas la ideon pri magneta kampo, afero pri kiu li multe esploris, kune kun la inventado de nova kompaso. Li ankaŭ elpensis la moveblajn presliterojn, jarcentojn antaŭ la Gutenberga pres-maŝino.

----------

Kial estas tiaj niaj kalendaroj?

Tutcerte, se oni analizas la kalendarojn kiujn ni uzadas kutime, oni povos facile konstati, ke ene de ili aperas diversaj mezuroj  kaj elementoj kiuj devenas el tre malsamaj fontoj. La fina rezulto de la longa kaj miksita procezo estas la preskaŭ absurda (eĉ volapukaĵa) fakto ke ene de unu horo staras 60 minutoj, ke unu tago konsistas el 24 horoj, ke sep tagoj konsistigas unu semajnon, ke la divida rilato inter semajnoj kaj monatoj estas misekzakta, ke unu monato povas havi 28, 30 aŭ 31 tagojn, kaj ke unu jaro konsistas el 12 monatoj... La motivoj estas ke la kalendaroj estis kreataj per la samtempa uzado de sciencaj kaj religiaj elementoj; kaj ke en ĉiu kultura kaj politika areo tiuj elementoj estis malsamaj kaj daŭre evoluantaj. 

Kial dek du monatoj?

Estis la babilonoj kiuj tion establis, laŭ la baza konsidero, ke dek du lunaj cikloj konsistigas preskaŭ la longon de unu jaro (kion ili mem ĝuste fiksis en 365 tagoj). Similan solvon oni aplikis en Sumero, iom antaŭe, kie oni aldonis alian monaton ĉiun kvaran jaron.

Kial 24 horoj kaj 60 minutoj?

Denove estis en Babilonio kie oni establis tiujn mezurojn. Unue temis pri tagoj je 12 horoj, nombro poste duobligita por doni la saman kvanton al noktoj. La kialo pri la 60 minutoj troveblas ĉe la fakto ke babilonoj uzis sesdekuman kalkulan sistemon. 

Kiam la unua kompleta suna kalendaro?

Post diversaj iroj kaj revenoj -meze de kiuj oni alternigis sunajn kaj lunajn mezurojn- fine oni preferis establi iun kompletan laŭsunan jaro-kalkulon. Tre eble tio okazis en Egiptujo, ĉirkaŭ la jaro 1.000 a.K.

Kial sep tagoj en la semajnoj?

Verdire, la koncepto pri semajno estis nesolida tra la antikvaj historiaj jarcentoj. En Egiptujo oni uzis tiaspecan dektagan unuon; en la tempo de Oktavio Aŭgusto, estis sekvata oktaga semajno (nundinae); en Ĉinio oni oscilis inter kvintagaj kaj dektagaj cikloj, pli malpli similaj al nia “semajno”. 

Tamen, fine etendiĝis la neregula koncepto de semajno kiel septaga unuo. La motivoj estis diversaj. Unue, se oni dividas la lunan ciklon per kvar (pro la kvar fazoj), la rezulto estas pli malpli la nombro sep. Aldone, menciendas la influo de la hebrea Biblia rakonto pri la daŭro de la Dia kreado kaj la fina ripoztago. Plie, en multaj civilizacioj oni decidis nomi la tagojn per la nomoj de la sep konataj kaj videblaj astroj: Suno, Luno, Marso, Merkuro, Jupitero, Venuso, Saturno -kompreneble en ĉiu lingvo kaj regiono oni uzis sian propran nomaron. Kiam la kristanismo estis fine akceptita en la Romia Imperio, la latina vorto septimana etendiĝis en la latinidaj influ-areoj.

La kompleksa rezulto de la tempo kalkulado

La majaa sistemo

La majaoj starigis triopan tempomezuron, ĉiu el kiuj havas fortan religian spuron:

- ciklo de 260 tagoj, sen subdividoj;

- ciklo de 365 tagoj dividitaj je 18 monatoj, je 20 tagoj ĉiumonate. Tio rezultas el la majaa dudekuma nombra sistemo (do, same kiel ĉe la keltoj);

- ciklo de 52 sunaj jaroj, okaze de la tempa koincido de la du antaŭaj kalendaroj. Temas, do, pri siaspeca “jarcento” (kiu nomiĝus “jarkvindekduo”...?)

Ĉe islamaj landoj

Jam konata estas la fakto, ke la islama jaro konsistas el dekduaj monataj jaroj, kiuj enhavas 354-355 tagojn. Pro tio, ke la sistemo estas tute laŭluna, ekzistas ĉiujara manko de tagoj ĝis la kompletigo de la tera rondiro ĉirkaŭ la suno. Tiel, ĉiu 32 gregoria jararo egalas al 33 islamaj jaroj.

Ankaŭ jam konate estas ke la kalkulo de la islama erao komenciĝas memorige al la fuĝo de Mahometo al Medino (nome la heĝiro; fakte, je la nova luno post la 15an de Julio de 622) kiel la unua tago de la erao.

 Ĉe la ĉiutaga vivo, en la islamaj landoj oni sekvas duoblan kalendaron:

- la civila, kiu koincidas kun la tutmonda gregoria. Tie, la nomoj de la monatoj estas similaj al tiuj latinidaj okcidentaj (ekzemple, februaro estas فبراير fibrair, kaj majo estas مايو maju)

- la religia, kie por ekzemplo la naŭa monato estas la tre konata fasta monato Ramadano (رمضان).

Kio ĉe ĉinoj?

La ĉina kalendaro estas miksaĵo de luna kaj suna sistemo. Do, ĉiu jaro havas aŭ 12 aŭ 13 monatojn, cele alĝustigi ambaŭ sistemojn. Pro influo de la okcidenta kalendaro, oni starigis sep-tagajn semajnojn meze de la 17-a jarcento, anstataŭante la antikvajn ciklojn de kvin aŭ dek tagoj, jam menciitajn supre. Kurioze, ke tiuj tagoj estis ankaŭ nomataj per nomoj de planedoj, same kiel en  okcidentaj kulturoj. Tamen, la nuntempaj nomoj de la semajnaj tagoj tute ne rilatas al astroj, krom dimanĉo -por kiu uzeblas aŭ la ideo de suno aŭ tiu de ĉielo.

Estas tutmonde tre konata la fakto, ke en Ĉinio oni havas ciklojn de dek du jaroj, konatajn kiel la “ĉina zodiako”, kvankam ĝi tute ne rilatas al la steloj. La origino estas tute legenda, en rakonto kie la Imperiestro de la Jado (aŭ eble temis pri Budhao...?) alvokis la bestojn de la regno por krei sian propran gvardion. Unue alvenis la rato, poste la bovo... tiam la drako... kaj fine la hundo kaj la porko. Kuriozaĵo estas, ke en kelkaj aziaj regionoj oni aliigas la besto-liston; tiel en Vjetnamio la kvara jaro ne estas tiu de la kuniklo, sed tiu de la kato -kiu ne ekzistas en Ĉina zodiako...

La franca revolucia kalendaro

Ekde la 22a de septembro de 1792, en la revolucia Francio oni komencis uzi sian propran novan kalendaron, kaj tiu menciita tago estis nomita kiel la unua tago de la monato Vendimiaro de la una jaro de la nova epoko. Laŭ tiu nova kalendaro, ĉiu semajno havas dek tagojn, la jaro konsistas el dek du monatoj je 30 tagoj ĉiu el ili, krom kvin finaj festaj tagoj por alĝustigi la sunan jaron. Oni ankaŭ establis, ke la tagoj havos nur dek horojn, kvankam post kelkaj jaroj -pro maladaptiĝado de la loĝantaro- oni devis reveni al la malnova sistemo de la 24 horoj ĉiutagaj. 

Direndas ke, iom simile al tio kio okazas en la kristana kalendaro (kie ĉiu tago de la jaro estas dediĉita al iu sanktulo), en la respublika kalendaro, ĉiu tago estis dediĉita al iu besto, mineralo, planto aŭ porlabora ilo.

Pro diversaj motivoj, la respublika kalendaro estis abolita la unuan de januaro de 1805.

Alegorio de la revolucia monato Fructidor

Kaj jen ni jam alvenis ĝis la fino de tiu ĉi dua parto de la eseo “Pri diaĵoj kaj homaĵoj”. Aliaj aldonendaj detaloj pri la kalendaroj (kiel, ekzemple, tiu pri la kalkulo de la jaro de la mondo aŭ de la jaro de la homara historio, alinome Annus Mundi, Annus Domini) estos elmontritaj en la tria ĉapitro, kiu estas precipe dediĉita al la alveno kaj disvastiĝo de kristanismo.

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Ligilo al la tria parto tie: https://pacamondo.blogspot.com/2023/05/tria-parto-tiam-alvenis-kristanismo.html

 Pri diaĵoj kaj homaĵoj

Unua parto. Aliro al mitologioj: de Gea al Mitrao

-----------------------------------------------------

Ĝenerala antaŭresumo

Mia celo pere de tiu ĉi eseo (kaj ebla posta prelego; ĉu eĉ libreto?) estas pritrakti kelkajn aferojn kiuj, unuavide, ne rekte inter-rilatas, sed nur iom flank-tuŝe. Tamen, al mi ili estas pli ligitaj ol ŝajne. Do, tiel kaj tial, mi esperas vojaĝigi la leganton tra la historio de la homaro, surbaze de la tri jam konataj apartaj fakoj: mito, racio kaj empirio (t.e. ekzemple: Homero / Platono / Aristotelo). Kaj mi provos starigi kaj respondi kelkajn demandojn:

- Ĉu tiuj temoj vere rilatas? Kial kristanismo fine venkis paganismon? Kial scienco venkis religiojn? Kial multaj homoj ankoraŭ kredas je mitoj, ĉu antikvaj, ĉu modernaj? 

- Ĉu la scienca astrofizika teorio pri la “granda pra-eksplodo” (pere de kio “ĉio naskiĝis -subite kaj abrupte- el nenio”...) ne estas, fakte, ia mitologiaĵo?

- Kial la astroj havas nomojn ofte eltiritajn de la greka kaj romia mitologioj? 

- Ĉu en la ekstrem-orientaj kulturoj estas spuroj pri la greka mitologio?

- Kial estas tiaj, niaj kalendaroj? Kio okazigis la sinsekvajn modifojn de la maniero kalkuli la tempon?

Tiucele, mi parolos i.a. pri la Troja Milito, la statuo de Artemiso en Efeso, Heziodo, Demokrito, Diogeno la Cinikulo, Eratosteno de Cireno, Lukrecio, Klaŭdio Ptolemeo, Dionizo la Malgranda, Galileo Galilei, diversaj papoj... 

La tuta eseo aperos dividita je kvin partoj aŭ ĉapitroj, kies titoloj estos la jenaj:

1.- Aliro al mitologioj: de Gea al Mitrao 

2.- La scienca vojo: de Taleso ĝis Galileo

3.- Tiam alvenis kristanismo. Kaj ĉio ŝanĝiĝis

4.- Astronomio kaj mitologio

5.- konkludaj komentarioj /glosaro

Kaj unu lasta antaŭnoto: la ĉefa konduka linio de tiu ĉi artikolaro estos tiu markita de la greka-helena-kristana tradicio, vidita el ia eŭropa starpunkto. Certe, estos menciataj detaloj eltiritaj de aliaj civilizacioj (egipta, sumera, juda, ĉina, majaa...) sed nur kiel bezonataj akcesoraj komplementoj por pli bone kompreni kaj pli flore prezenti la aferon.  

-----------------------

Antaŭ-averto forigota kiam la teksto finiĝos: mi jam havas skizon mane skribitan. Sed mi volas ĝin plibonigi kaj pliprecizigi, estigante akcepteble simplan eksponon pri la tuta temo. Alimaniere, mi ja scias ke tiu afero povas iĝi vera ĥaoso. Kompreneble, por kunmeti kaj adekvate altekstigi  ĉiujn miajn ideojn priajn, mi bezonos tempon. Tial, la teksto estos enmetita iom-post-iome, laŭoportune, kiam aliaj miaj devigaĵoj tion permesos al mi. 

Tiel mi desegnis Urania-n, muzon pri astronomio kaj geometrio. (Ĉu vere

la triopo μύθος / λόγος / εμπειρία povas iri kune?)

Je la komenco...

Estas facile por homo kiu naskiĝis fine de la 20a jarcento, nome mi mem,  rigardi historie retroen kaj, pere de alta perspektivo, analizi kaj interpreti la diversajn mitojn kaj religiojn kiuj provis klarigi kiel komenciĝis la ĉeesto de homoj sur la Tero, kaj kiel oni provis respondi la gravajn “finajn demandojn” kiujn deĉiame zorgigas ordinarajn  homojn. 

Venas al mi preskaŭ aŭtomate la unuaj frazoj de la Evangelio de Sankta Johano: “Je la komenco estis la Vorto; kaj la Vorto estis apud Dio; kaj Dio estis la Vorto...” . Verdire, tiuj ĉi frazoj ne havas troan sencon kiam estas skribitaj en aliaj lingvoj krom la originala greka. Eĉ en la greka ne estas tro klaraj, sed almenaŭ tiam oni ne devas traduki la vorton logos, kies semantika kampo estas tiel vasta, ke ne eblas transmeti ĝin en aliajn lingvojn per nur unu vorto. Ĉar logos povas esti: vorto, verbo, racio, kono, rakonto, racia rakonto, scienco... Por mi, tra tiu nuna eseo, λόγος  havos la signifon "racia rakonto".

Okazas ke la tuta Nova Testamento estis verkita en la greka “komuna lingvo” (κοινέ γλώσσα). Kaj tio estas nur kompreneble ĉar tiuj teritorioj estis delonge helenigitaj depost la konkero far Aleksandro la Granda kaj la posta regnoj helenismaj kiuj establiĝis en la tuta areo, disde Egiptujo kaj tra la tuta Proksim-Oriento. Tiu historia dateno estas tute esenca, ĉar mi estas certa ke kristanismo neniam estus konkerinta Romon, venkinte paganismon (kaj venkinte ankaŭ diversajn tiutempajn misterajn orientajn kultojn) se ĝi ne estus trempita de helena odoro. 

Tamen, ni iom pli retropaŝu. Ni iru tie, kie komenciĝas la antikva greka mitologio, dum la tempo kiam ankoraŭ filozofoj ne ekzistis. Ni vidu la unuajn paŝojn de la historio de la grekaj gedioj.

  

"La skolo de Atenoj", far Rafaelo. Centre, aperas Platono kaj Aristotelo. En pli vasta bildo videblus la flankaj statuoj de Apolono kaj Ateno

Baza teogonio

La fontoj uzataj de ni por koni kaj scii datenojn kaj rakontojn pri la greka-latina mitologio estas tiuj establitaj de diversaj verkistoj: Homero, Heziodo, Pindaro, Eŭripido, Sofoklo, Esĥilo, Aristofano... Apartan mencion kaj pritrakton meritus la t.n. Biblioteko de Apolodoro. Ankaŭ pere de kelkaj romiaj verkistoj alvenis al ni multaj rakontoj kaj detaloj: Plaŭto, Vergilio, Ovidio, Apulejo, inter kelkaj aliaj. 

Certe, la versioj de tiuj aŭtoroj foje ne tute koincidas, kaj kelkaj rakontoj ege diferencas inter si, laŭ la fonto legita. Ĉiukaze, por pli bone koni la originojn de la tuta afero, sendube estas la verkoj de Heziodo (ĉ. 700 a.K.) tiuj, kiuj plej valoras. Heziodo vivis iom post Homero kaj bonŝance almenaŭ du siaj verkoj alvenis ĝis ni: “La laboroj kaj la tagoj” kaj “Teogonio”.

Tutcerte, ne estas la celo de tiu ĉi eseo plen-detale rakonti pri la multaj mitoj kaj historioj enmetitaj tra la greka mitologio. Tio postulus tutan enciklopedion, kaj povas esti konsultata en diversaj aliaj verkoj. Tamen, tre kurtigite, oni devas almenaŭ mencii la jenajn gediojn -kaj gediaĵojn- ekzistantajn jam dum tiuj originaj momentoj (laŭ la "ordo de apero en la scenaro"): Gea, Urano, Titanoj, Ciclopoj, Gigantoj, Krono, Rea, Zeŭso, Demeter, Hera, Poseidono, Hadeso, Areso, Hefesto... La unua milito okazis inter Krono kaj la Titanoj je unu flanko kaj Zeŭso kun la aliaj filoj de Rea, helpataj de la Ciklopoj, je la alia flanko. Tiu lasta tendaro menciita fine venkis tiun regitan de Krono. Tiam, Zeŭso iĝis la ĉefo de la gedioj. Tuj poste alvenis la historio de Prometeo kaj la cetera disvolviĝo de la grekaj mitaj rakontoj.

La aferoj kaj amrilatoj inter la mitaj roluloj ofte ne estis facilaj. Ekzemple, jen mallonga listo pri la multaj edzinoj kaj amatinoj de Zeŭso: Metis, Temis, Demeter; Eŭropa, Leda, Alkmena... kaj pri liaj multaj gefiloj: Heraklo, Kastoro kaj Polukso, la naŭ Muzoj, la tri Gracoj, Helena, Klitemnestra, Apolono, Artemiso...

Kelkaj gravaj menciindaj eventoj

Precipaj herooj

- Heraklo, filo de Zeŭso kaj Alkmena, estas sendube la plej fama el ĉiuj grekaj herooj. Lia kuzo Eŭristeo komisiis al li la plenumadon de dek gravaj laboroj, kio daŭris ok jarojn. Poste, oni aldonis pliajn du kromajn laborojn kaj li ĉion plenumis. Heraklo mortis bruligita de tuniko sorĉigita de la centaŭro Neso pere de la nescia helpo de la tria edzino de Heraklo, nome Dejanira. La cindrojn de sia filo, Zeŭso alportis al la monto Olimpo, kie Hera fine pardonis lin kaj akceptis lin kiel filon ŝian.

- Perseo, kiu senkapigis kaj mortigis Meduzo-n, rajdis la ĉevalon Pegasus, liberigis kaj edziĝis al Andromeda, filino de la reĝino de Etiopio, Kasiopea.

- Teseo, filo de Egeo (kies nomon la konata maro alprenis). Oni komisiis al Teseo la mortigadon de la Minotaŭron de Kreto, kion li faris per siaj pugnoj. Poste, pere de la helpo de Ariadna, li eliris la labirinton kiun Dedalo antaŭe planis. Aliflanke, la filo de Dedalo, Ikaro, tro alproksimiĝis per siaj vaksaj flugiloj al la suno kaj falis en la maron kaj dronis...

Skulpta reliefo pri la amazonoj

 

- Jazono kaj la Argonaŭtoj. Ĉirkaŭ 50 homoj (inter ili Heraklo, Kastoro kaj Polukso) enŝipiĝis en la ŝipo “Argo” celante alveni ĝis Kolkido (nuna Kvartvelio). Tie ili devis atingi la “oran ŝaf-felon”. La magiistino Medea helpis Jazonon venki ĉiujn danĝerojn kaj poste ili fuĝis kaj geedziĝis.

La punitoj de la dioj

La grekaj dioj tre ofte punis aliulojn pro diversaj motivoj. La listo estus longa. Mi almenaŭ menciu la jenajn punitojn:

Prometeo, Agameno, Tantalo, Sizifo, Atlaso, la Danaidoj, Orfeo kaj Eŭridico...

Ĉe la infero

La Tartaro estis la pun-loko kie la malbonuloj estis senditaj porĉiame. Male, la Elizeo (aŭ Elizeaj Kampoj) estis tie, kie loĝis la herooj kaj la virtuloj en eterna printempo. Karono estis la nomo de la pramisto kiu ŝip-portis kondamnitojn transe de la rivero Aĥerono por alvenigi ilin en la Tartaron. Cerbero estis la trikapa hundo kiu gardis la inferan enirejon.

Muzikistoj: Orfeo kaj Apolono ludis liron; Panjo ludis sian fluton

Centaŭroj: Neso, mortigita de Heraklo kaj kaŭzanto de ties posta morto; Kirono, kiu edukis Aĥilon kaj estis bon-faranto por la homaro, pere de siaj medicinaj rimedoj kaj helpo al Asklepio

 

Edipo kaj la Sfinkso; Edipo reĝo kun sia patrino Jokasta; Antigona, Edipa filino, kun tragika mem-mortigo post la intrigoj en Teboj.

Dionizo (lidia nomo: Bakĥo), dio de la printempa fekundeco, de la vino, de la amuziĝo kaj de la teatro. Li revenis el sia longa vojaĝo tra orientaj landoj sur ĉaro ornamita de hedero kaj vito, tirata de panteroj, kaj akompanata de Ariadna (jam forlasita de Teseo), kune kun bakĥantoj kaj satirusoj.

Diaĵinoj: La tri Erinioj (latinaj Furioj); Nemezo (la Venĝo); la tri harpioj; Meduzo; la 50 Nereidoj (filinoj de la dio Nereo); la sirenoj; la nimfoj...

Aliaj inaj roluloj: Sibiloj (profetinoj nomitaj laŭ la loko kie ili aktivis); amazonoj (rajdantaj militistinoj)

La Troja Milito

Nun ni alvenas ĝis tio, kiun mi konsideras la kernan punkton de la antikvaj mediteraneaj mitologioj: la Milito de Trojo, kiu ŝajne -laŭ la legendaj fontoj- okazis dum jardeko ĉirkaŭ la jaro 1190 a.K. 

Ne estas klare ĉu Trojo vere ekzistis en la reala historio, kvankam oni povas facile akcepti ĝian ekzistadon sen okazigi perturbojn al la disvolviĝo de la veraj okazintaj eventoj tra la areo Grekujo-Malgranda Azio. Tre verŝajne, temis pri urbo fondita ĉirkaŭ la 15a jc a. K. kaj kiu estis ene de la influa areo de la hititoj. La nomo de Trojo (aŭ  ’Ιλιον) jam aperis en mitaj rakontoj pri eventoj antaŭaj al tiuj de la fama milito. Ekzemple, Heraklo alvenis tie kun kelkaj ŝipoj kaj soldatoj por sieĝi kaj destrui la imponajn murojn de la urbo, du generacioj antaŭ la reĝo Priamo. 

Fakte, la Iliado de Homero nur rakontas etan parton de la konflikto, kaj oni devas serĉi tra dekoj kaj dekoj de aliaj aŭtoroj por kunmeti iun kompletan mozaikon pri la tuta afero. Kaj ne temis nur pri mitaj rakontoj. Eĉ seriozaj historiistoj vivintaj dum la klasika epoko en Atenoj (i.a. Herodoto, Tucidido) provis plenracie enmeti tiujn mitajn eventojn ene de la vera historio de la grekoj kaj la helenoj. Tre simile okazis ene de la latina historia kaj literatura mondo, ekde ties starto.

Mozaiko (de la 4a jc p.K.) pri la Troja Milito, freŝe malkovrita en Sirio

La origino de la konflikto

Alvenis iu tago, kiam oni decidis festi la nupton de Peleo -reĝo de Tesalio- kaj la nimfo Tetis. Oni decidis inviti ĉiujn gravulojn konatajn en la pridia mondumo. Sed, ve, oni forgesis pri la invito al Eris -la Diskordo. Tamen, Eris alvenis; kaj eĉ alportis donacon, nome oran pomon, kiu devas aparteni “al tiu plej bela virino”. Tiam, tri ĉeestantaj diinoj konsideris sin esti tiu plej bela: Hera, Afrodito kaj Atena. Akra diskuto komenciĝis kaj ŝajnis ke ĝi ne haltos. Tiam Zeŭso -kiu ĉiam havis grandajn ideojn- decidis ke tiu konflikto nur povas esti ĝuste solvita de tiu  plej bela viro, nome Pariso, sekreta filo de la reĝo Priamo kaj tiutempe profesie ŝafisto proksime al Trojo. Tiel, La dio Hermeso estis komisiita alporti Parison al la juĝado kaj solvo de la dubo. Tiam, ĉiu el la tri diinoj provis atingi la favoran decidon de Pariso, kaj ofertis al li gravan donacon. Fine, estas Afrodito kiu konkeris la volon de la juĝisto, promesante al li tion, ke Helena de Sparto -la plej bela enmonda virino, jam edziĝinta al la reĝo Menelao- enamiĝos al  li. 

La juĝo de Pariso, far Enrique Simonet, 1904

Tuj poste, Pariso iris al Sparto kie li estis gastame akceptita de la gereĝa paro kaj baldaŭ profitis la okazon ke Menelao devas forlasi sian urbon por fari porokazan vojaĝon al Kreto. Tiam, Helena estis forprenita de Pariso kaj ambaŭ fuĝis al Trojo. Kam Menelao revenis kaj rimarkis tion okazintan, li petis la helpon de ĉiuj aliaj reĝoj de la regiono por rekuperi sian edzinon. 

Direndas ke la dioj ludis gravajn rolojn tra la tuta milito kaj eĉ en postaj eventoj rilataj kiel en la Odiseado. Tiel, Hera, Atena kaj Pozidono, helpis la Helenojn. Siaflanke, Afrodito, Areso kaj Apolono subtenis la trojanojn.

La du interluktantaj tendaroj

a) La Trojanoj

- Priamo, la tiutempa reĝo, patro de Pariso kaj Kasandra.

- Hektoro, la heroo kiu mortigis Patroklon, la amikon de Aĥilo.

- Pariso, kiu siamomente mortigis Aĥilon per sago sur ties tendenon.

- Laokoono, pastro de la templo de Apolo en Trojo. Li ne fidis la aĥajanojn kaj suspektis la donacitan ĉevalon (memoru la faman frazon sian ĉe la dua libro de la Eneido: timeo danaos et dona ferentes).

- Kasandra, kies profetaĵoj estas veraj sed, pro decido de la dioj, ne estis kredataj de la konsultantoj.

- Eneo, alia kuraĝa heroo. Li estis filo de Afrodito kaj Anĥiso -frato de Priamo. Kiam la urbo bruliĝis, fine de la milito, li forlasis Trojon akompanata de kelkaj sekvantoj, kaj tiam li komencis sian propran epopeon, rakontatan de Vergilio en la Eneado.

b) La Aĥajanoj aŭ Danaidoj 

- Menelao, reĝo de Sparta.

- Agamemnono, reĝo de Argo, frato de Menelao. Li estis la estro de la danaidoj dum la tuta milito.

- Aĥilo, filo de Peleo kaj la nimfo Tetis. Li venĝis la morton de Patroklo, sed estis mortigita de Pariso.

- Pirro, filo de Aĥilo. Li estis unu el la enĉevaligitoj.

- Sinono, kuzo de Odiseo. Li konvinkis la trojanojn por ke ili enmetu la ĉevalon en la urbon.

- Odiseo, reĝo de Itako kaj edzo de Penelopo. Inspirita de Ateno, Odiseo havis la ideon pri la ĉevalo. Post la venkopreno de Trojo, li revenis al Itako tra longega vojaĝo, rakontita en la Odiseado.

 

- Ajakso (“la Granda”), silenta, helpema kaj brava aĥaja militisto. Li helpis Odiseon en grava danĝero kaj prenis la mortintan korpon de Aĥilo.

 

Jen mapo mia, rustika, mane farita kaj esperantigita

La Odiseao

Post la fino de la milito, ĉiuj herooj revenis al iliaj originaj lokoj. Odiseo, reĝo de Itako, enŝipiĝis kun siaj kompanoj por reveni hejmen. Sed multaj okazaĵoj malhelpos sian facilan revenon: retenita de la nimfo Kalipso dum multaj jaroj; lukto kontraŭ la ciklopo Polifemo; la aferoj apud la sorĉistino Circo kaj la sirenoj, ktp. La verko, atribuita ankaŭ al Homero, konsistas el tri malsamaj partoj, kie oni rakontas:

- Libroj unua ĝis la kvara: la situacio de la regno Itako dum la neĉeesto de Odiseo.

- Libroj kvina ĝis la dekdua: Odiseo mem rakontas sian postmilitan vojaĝon en la kortego de la reĝo Alcinoo (kies regno situis eble apud Korfuo).

- Libroj dektria ĝis la dudekkvara: Odiseo alvenas al Itako kaj, kune kun sia filo Telemako, venĝas ĉiujn ĝenojn okazigitajn al sia edzino Penelopo, kiu longe kaj fidele atendis lin dum dudek jaroj.

Tuthelenujaj sportaj konkursoj

Oni sube menciu tiujn sportajn eventojn ĉar ili havis fortan rilaton al la dioj kaj ties sanktejoj. Dum la tagoj kiam ili okazis, oni ĝuis la t.n. sanktajn milit-pauzojn, do militoj nepre haltis. Laŭ diversaj fontoj, ekzistis dekoj da tiaj ludoj tra Grekujo, se nur kvar el ili atingis famon kaj la konsideron esti “tuthelenaj”. Jen tiuj kvar:

- Olimpiaj ludoj (ekde 776 a.K). Oni okazigis ilin somere ĉiun kvaran jaron en la Peloponesa urbo Olimpio, honore al Zeŭso. La Roma imperiestro Teodozio la Unua malpermesis ilin  en la jaro 392 ( kune kun la malpermeso de ĉiuj aliaj paganaj festoj).

- Pitiaj ludoj: en Delfoj, apud la monto Parnaso, honore al Apolono. Organizitaj ankaŭ ĉiun kvaran jaron, sed ĉi tie la jaron antaŭ ĉiu olimpia.

- Nemeaj ludoj, en la urbo Nemeo, meze de Peloponeso, honore al Heraklo. Kvankam temis pri la malplej gravaj, verŝajne oni komencis efektivigi ilin ekde la deka jarcento a. K.

- Istmaj: en Korinto, honore al Pozidono. Organizitaj ĉiun duan jaron, printempe. Ili ĉesis okazi post la detruo de Korinto far la Romaj legioj (146 a.K.).

Direndas ke, krom en Olimpio, en la ceteraj ludoj virinoj povis partopreni; kaj, kune kun la sportaj, oni okazigis muzikajn kaj poeziajn konkursojn.

Roma mitologio

La influo de la helena kulturo sur la Roma popolo estis tre forta ekde la unuaj jarcentoj de la ekzistado de la urbo. La kaŭzo estis la apudesto al la jam helenigitaj etruskoj kaj la grekaj kolonioj kiuj situis sude de la Itala Duoninsulo (La Granda Grekujo, Magna Graecia)

Estas sciate, ke en Romo iom-post-iome oni adaptis kaj adoptis multajn el la helenaj gedioj. Tiel, Zeŭso iĝis Jupitero (aŭ Jovo), Hermeso iĝis Merkurio, Artemiso iĝis Diano, ktp, ktp. Tamen, direndas ke estis kaj daŭre restadis multaj propraj gedioj kaj tradicioj, ne elpruntitaj el Grekio. Tiel, estas tute Romaj la jenaj diaĵoj kaj realaĵoj:

- Fons (pri fontoj), Flora, Pomona (pri floroj kaj fruktoj), Faŭno (pri arbaroj, fekundeco kaj bretaroj), Jano (pri komenco kaj malfermoj).

- En la kazoj de Vesto, Saturno kaj Marso, kvankam oni asimilis al ili grekajn diojn (nome, Hestia, Krono kaj Areso), tiuj menciitaj restis kun profundaj latinaj trajtoj. Ekzemple, Vesto estis la romana diino de la hejma fajrujo. Aldone, la ses vestaloj flegis la fajron en la templo de Vesto. Ankaŭ Saturno kaj Marso restis tute italaj dioj (vd: Saturnaj festoj; Marso, patro de Romulo kaj Remo)

- La Kapitola Triopo: Jupitero, Junono, Minervo, kun plena Roma saporo kaj kulto.

- La pontifikoj (komisiitaj de la Analoj), la vestaloj kaj la aŭguristoj estis ankaŭ tipaj romiaj kreitaĵoj.

- Same direndas pri la Laroj, Penatoj kaj Genioj, kiuj estis kultataj en ĉiu domo, ĉar ĉiu domo - kaj eĉ ĉiu homo- havis sian specifan tian diaĵeton. Oni ankaŭ kultis la animojn de la mortintoj de ĉiu familio (Manes). Samtempe, la Romanoj, viditaj kiel popolo, ankaŭ havis sian proprajn Laron, Penaton kaj Genion. 

Gravuraĵo pri la Roma Panteono (far G. B. Piranesi, 1756)

Fine, ni iom revenu al la Troja milito, ĉar la poeto Vergilio ekigis sian Eneidon sur la ruinoj de Trojo. Ni memoru, ke Eneo estis unu el la herooj dum la sieĝo kaj ke li startigis sian propran epopeon, ĉiam kun la antagonismo de Junono kaj la helpo de Venuso. La Vergilia verko havas dek du librojn. Dum la ses unuaj el ili, Eneo trairas la Mediterraneon, konatiĝas kun la reĝino Dido el Kartago, alvenas al Sicilio, ktp. Poste, li eniros la Italan duoninsulon, batalos kaj venkos la rutulojn kaj ilian estron Turno. Fine, lia filo Askanio (aŭ Julo) fondos la novan urbon Alba Longa, origino de la posta glora urbo Romo. 

Pri aliaj mitologioj

Estas evidente ke ekzistis aliaj civilizacioj pli antikvaj ol tiu de Grekujo. Tiel, en Sumero, Babilonio, Egiptio, Malgranda Azio, ktp, naskiĝis kaj evoluis diversaj mitoj kaj religioj. Ni nur menciu ĉi tie tiujn kiuj iamaniere influas en nia itinero kaj en nia konduka fadeno.

En la areo de influo de la helenoj kelkaj egiptiaj gedioj estis konataj kaj eĉ kultataj dum jarcentoj. Estas la kazo de Oziriso, Iziso, Horuso kaj Reo.

Estas kurioze, ke multaj mitologiaĵoj aperas je tre simila formo, en diversaj mondaj areoj, eĉ tre intermalproksimaj. Tiel, la historio pri iu granda diluvo estas tre disvastigita tra mezoriento, kaj ankaŭ en la greka mitologio, kie la diluvo estis okazigita de iu koleriĝanta Zeŭso. Sed alia eĉ pli kurioza ekzemplo estas tiu de la birdo Bennu en Egiptujo. Temis pri tiu speco de birdo kiu daŭre renaskiĝas el siaj cindroj. Okazis ke la historiisto Herodoto ŝanĝis ĝian nomon al Fenikso kaj enmetis ĝin en la helena tradicio. Sed pli malfacile komprenebla estas la fakto, ke ankaŭ en Nordamerikaj triboj tia birdo ekzistas; kaj eĉ en Ĉinio, kie ĝi nomiĝas Fènghuáng.

La Frigia diino Cibelo, patrino de la dioj, estis baldaŭ akceptita ene de la greko-latina panteono.

Zoroastro (kies pli malnova nomo estis Zaratuŝtro) estis la reformanto de Mazdaismo, tre grava orienta religio kiu estas ankoraŭ praktikata de la parsioj en Hindujo. La dio Mitrao estis unu el la genioj ene de Mazdaismo. Mitrao estis tre kultata tra la Roma Imperio ekde la unua jarcento a.K. kaj fakte estis unu el la grandaj rivaloj kiun kristanismo havis por disvolviĝi tra la tuta Mediteraneo.

Ĝenerale, oni povas aserti ke, ekde la epoko de Aŭgusto, diversaj mister-religioj ege sukcesis tra la Imperio. Inter tiuj popularaj misteraj kultoj estas menciindaj tiuj favore al Demeter (Eleŭzisaj misteroj), Dionizo, Afrodito kaj Adonis, Iziso kaj, ĉefe, Mitrao. La fina venko de kristanismo meritas sian propran ĉapitron...

 

Fresko en Pompejo pri misteraj religioj

Jen ligilo al la dua parto: https://pacamondo.blogspot.com/2023/05/2.html